Pałac i Piwnica pod Baranami w Krakowie

Nie wiadomo, kiedy po raz pierwszy godło w postaci dwu baranów o jednej głowie pojawiło się na kamienicy znanej dziś powszechnie jako „pałac Pod Baranami”. Na pewno jednak w 1587 roku drzeworytem przedstawiającym takie stworzenie zilustrowano satyrę Marcina Bielskiego powiązaną z tym właśnie budynkiem – Rozmowę nowych proroków, dwu baranów o jednej głowie, starych obywatelów krakowskich. Podobno dawniej dom ten był gospodą, na podwórze której spędzano barany przeznaczone na sprzedaż lub rzeź – stąd jego pierwotna nazwa „Gdzie Barany”. Dziś elewację pałacu zdobią już jednak nowsze wizerunki baranów – symbol ten został przywrócony przez rodzinę Potockich jako dekoracja fasady (swoisty żart architektoniczny) w połowie XIX wieku, kilkadziesiąt lat po tym, jak pierwotne godło zaginęło w nieznanych okolicznościach.

Symbol i nazwa domu być może wywodzą się zatem nawet z XIV wieku, tak jak zachowane do dziś gotyckie piwnice. Na początek XV wieku datowane są z kolei sklepienia krzyżowo-żebrowe jednej z sal na parterze, w której dziś mieści się restauracja. Sala ta jednak nie była jeszcze wtedy częścią kamienicy Pod Barany. Na obecny pałac składają się bowiem dwie dawne kamienice: narożna Karniowska (nazywana tak od Jana Langa z Karniowa, rajcy miejskiego, który był jej właścicielem w latach 1464-86) oraz dom Stanisława Różanki (rajcy miejskiego, do którego budynek należał w latach 1565-71). Kamienica Karniowska, czyli Pod Barany, w XV i XVI wieku przechodziła przez ręce wielu możnych właścicieli. W 1545 roku nabył ją sekretarz i doradca króla Zygmunta Augusta – Justus Ludwik Decjusz. Po pożarze kazał ją przebudować na renesansową rezydencję z arkadowymi krużgankami. Od dzieci Decjusza w 1577 roku pałac odkupił sam Stefan Batory i dwa lata później darował go swojemu zausznikowi (choć wcześniej rywalowi do tronu siedmiogrodzkiego) Kasprowi Bekieszowi (węg. Kornyáti Bekes Gáspár). Ten nie nacieszył się jednak domem zbyt długo, bo już w 1579 roku zmarł podczas pobytu w Grodnie, a kamienicę przejęła wdowa Anna Szárkándy (ponoć ciesząca się nadzwyczajną urodą).

W 1581 roku Anna wyszła za innego bliskiego współpracownika Batorego, Franciszka Wesselényiego. W piwnicach domu prowadziła już wówczas winiarnię. Bywali w niej znamienici goście z najbliższego otoczenia królewskiego – Polacy, Węgrzy, Włosi, Niemcy (by wymienić tylko niektóre narodowości), literaci i uczeni, żołnierze i politycy, katolicy i reformaci. Bywał tu z pewnością jeden z najważniejszych poetów węgierskiego renesansu, żołnierz w służbie królewskiej, Bálint Balassi, którego bliskie kontakty z pałacem Pod Baranami upamiętniono tablicą na elewacji domu od ulicy św. Anny. Anna Szárkándy zmarła w 1609 roku, a kamienicę przejęła dziedzicząca po niej Katarzyna z Lubomirskich, żona kasztelana krakowskiego Janusza Ostrogskiego. W XVII wieku, a być może i
wcześniej, w kamienicy mieściły się drukarnia i księgarnia prowadzone m.in. przez Wolfganga Lerma i Jana Bajera.

Pierwsza połowa XVII wieku przyniosła scalenie obu kamienic: tej z godłem Pod Barany, niegdyś Karniowskiej, i kamienicy po Stanisławie Różance. W 1706 roku po raz pierwszy użyto nazwy „pałac Pod Barany”. Z tego czasu pochodzi też stiukowa dekoracja w jednej z sal parteru przypisywana Baltazarowi Fontanie (dzisiejsza kawiarnia w narożu pałacu na parterze). Od drugiej połowy XVII do drugiej połowy XVIII stulecia pałac przechodził z rąk do rąk – należał do Radziwiłłów, Lubomirskich, Sanguszków, Wielopolskich. Ci ostatni przeprowadzili generalny remont, w wyniku którego pałac zyskał formę klasycystyczną. Za kolejne przebudowy byli już odpowiedzialni doskonale znani i często opisywani na kartach różnych krakowskich pamiętników Artur i Zofia Potoccy. Pałac nabyli tuż po ślubie w 1822 roku i natychmiast przystąpili przede wszystkim do remontu wnętrz. Wykwintnie urządzony i umeblowany stał się jednym z najlepiej rozpoznawalnych salonów Krakowa – domem, o którym się mówiło i w którym należało bywać. W latach 1853-54 podczas ponownego remontu właściciele (wtedy już kolejne pokolenie Potockich – Adam i Katarzyna) zdecydowali także o drobnej przebudowie fasady pałacu. Odpowiedzialny za projekt Franciszek Maria Lanci dodał do niej wsparty na baranich łbach balkon i nową attykę. Pałac pozostawał w rękach Potockich do 1939 roku.

Po zajęciu Krakowa przez Niemców pełnił funkcję siedziby władz dystryktu krakowskiego, a jego wnętrza poddano dalszym przeróbkom. W 1945 roku wprowadziły się tu na prawie dwa lata władze radzieckie. W 1947 roku budynek przeznaczono na Wojewódzki Dom Kultury Robotniczej, później przemianowany na Krakowski Dom Kultury. W jego skład wchodziła obszerna usytuowana na parterze biblioteka, czytelnie, wyżej sale wykładowe, warsztatowe i wystawiennicze do popularyzacji muzyki, tańca, sztuk wizualnych i twórczości ludowej, a także zlokalizowane na piętrach kina: Kultura i Wiedza. Występowały tu najróżniejsze profesjonalne i amatorskie zespoły, działały liczne kluby i stowarzyszenia.

Wśród nich pojawił się i taki, który – jak już dziś wiemy – miał niebagatelny wpływ na rozwój całych pokoleń młodych ludzi. A zaczęło się od tego, że grupa kreatywnych studentów uczelni artystycznych: ASP, PWST i PWSM (między innymi Bronisław Chromy, Kazimierz Wiśniak, Wiesław Dymny, Andrzej Bursa, Ireneusz Iredyński, Sławomir Mrożek, Barbara Nawratowicz, Janina Garycka, Kika Lelicińska, Joanna Olczak, Krzysztof Penderecki, Piotr Skrzynecki i wielu innych) postanowiła w 1956 roku w pałacowych piwnicach ulokować sobie siedzibę, którą dziś znamy jako Piwnica pod Baranami.

Pałac w 1990 roku wrócił do dawnych właścicieli – rodziny Potockich. Tego samego roku Krakowski Dom Kultury, a właściwie wówczas już Małopolski Ośrodek Kultury po poważnym pożarze przeniósł swoją siedzibę do kamienicy przy Rynku Głównym 25. To zresztą z ówczesnego MOK-u zrodził się prawie dwadzieścia lat temu Małopolski Instytut Kultury.