Kościół i klasztor Pijarów w Krakowie

Pijarzy zostali sprowadzeni do Polski przez króla Władysława IV w 1642 roku, a dwanaście lat później dzięki zezwoleniu Jana Kazimierza osiedlili się na krakowskim Kazimierzu. Ponieważ w obrębie krakowskich murów miejskich znajdowało się już wiele zakonów, pijarzy mieli duże trudności z uzyskaniem pozwolenia na przeniesienie się z Kazimierza do Krakowa. Jednak dzięki poparciu króla oraz księcia Aleksandra Lubomirskiego w latach 70. XVII wieku zamieszkali przy ul. św. Jana, w kamienicy zwanej Słowikowską. Obok niej stały: zrujnowana kamienica Pod Bażanty oraz browar z obszernym placem. Obie te nieruchomości nabył i podarował pijarom Hieronim Lubomirski. Na ich miejscu zakonnicy wznieśli kościół – najpierw dolny (budowę ukończono w 1721 roku, ale konsekrowano go dopiero w 1733), a następnie górny (1718–1728), który uroczyście poświęcono w 1728 roku.

Autorem projektu kościoła był pochodzący z Podlasia architekt Kacper Bażanka, wykształcony w rzymskiej Akademii św. Łukasza. Według jego planów powstała trójnawowa bazylika z kaplicami i emporami w nawach bocznych. Wspaniałym dopełnieniem architektury kościoła jest rzeźbiarska i malarska dekoracja wnętrza, wykonana przez artystów z Moraw: Franciszka Ecksteina i Chrystiana Bolę. Wykorzystując zasady perspektywy geometrycznej, sprawili, iż malowana architektura na ścianach kościoła wywołuje złudzenie rzeczywiście istniejącej, a iluzjonistyczne malowidło na sklepieniu daje wrażenie otwartego nieba. Do późnobarokowego wystroju należą też ołtarze ze sztucznego marmuru i stiuku wykonane przez Jakuba Hoffmana oraz obrazy Szymona Czechowicza.

Przez trzydzieści lat kościół miał skromną, ceglaną fasadę. Obecną wzniósł Franciszek Placidi w latach 1759–1761. Rozwinął on pomysł Bażanki, by kościół był efektownym zamknięciem ulicy św. Jana. Trójkondygnacyjną fasadę podzieloną pilastrami i subtelnie dekorowaną motywem kampanuli (pionowo ułożonych, uproszczonych dzwonków) wieńczy otwarta arkada z zawieszonym w niej dzwonem.

Kościół dolny, zwany kryptą, zasadniczo powiela rzut kościoła górnego. Do krypty można wejść bezpośrednio z poziomu ulicy lub wewnętrzną klatką schodową. Centralną część dolnego kościoła stanowi kaplica Świętych Schodów, ufundowana przez ks. Stefana Dembińskiego, kanonika katedry krakowskiej, i konsekrowana w 1733 roku. W kaplicy znajdują się Święte Schody z kamienną balustradą. W przeszłości na ich szczycie znajdował się ołtarz pw. Więzienia Jezusowego. W przestrzeni pod schodami oryginalnie znajdowała się grota przeznaczona na Grób Pański, stąd coroczna tradycja budowania na Wielkanoc Grobów Pańskich w tym miejscu.

Oryginalne Święte Schody (Scala Santa) znajdują się w kaplicy Sancta Sanctorum w Rzymie. Według tradycji pochodzą one z siedziby rzymskiego namiestnika w Jerozolimie, gdzie kroczył po nich Chrystus, by stanąć przed sądem Piłata. Schody te (właściwie 28 stopni), odnalezione w 326 roku przez św. Helenę, zostały sprowadzone do Rzymu, gdzie przez kolejne stulecia zdobiły główną klatkę schodową w pałacu na Lateranie. W połowie XV wieku zostały powtórnie przeniesione i otoczone kultem, a wierni mogli odtąd poruszać się po nich tylko na kolanach. Od XVII wieku kopiowanie Świętych Schodów stało się popularne w całej Europie. Forma Świętych Schodów u Pijarów jest nietypowa. Są one dwubiegowe: w prawym biegu znajduje się 28 stopni, które nawiązują do pierwowzoru i po których wspinano się na klęczkach, zaś 23 stopnie w lewym biegu służyły do schodzenia – już w zwyczajny sposób. 

Ściany kaplicy pokryte są malowidłami ze scenami pasyjnymi autorstwa Andrzeja Radwańskiego i Franza Ecksteina. Wystrój kaplicy miał bowiem służyć kontemplacji Męki Pańskiej. W 1888 roku zostały one zamalowane, a krypta zaczęła pełnić funkcje kaplicy pogrzebowej dla zasłużonych osób – przed pochówkiem spoczywali tu m.in. Józef Ignacy Kraszewski i Stanisław Wyspiański. W trakcie prac projektowych przed planowanym remontem krypty w 2013 roku odkryto malowidła, a w 2019 roku dokonano ich konserwacji. Ponadto od 1997 roku działa tu galeria sztuki współczesnej pod nazwą „Krypta u Pijarów”.

Zakon Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych, zwanych pijarami, założony przez św. Józefa Kalasantego w 1597 roku w Rzymie, prowadził w całej Europie szkoły średnie zwane kolegiami. Założone w 1663 krakowskie kolegium mieściło się w budynkach przyległych do kościoła. Starszy, znajdujący się od strony ul. Sławkowskiej, do dzisiaj służy pijarom, a nowszy, wzniesiony przez Franciszka Placidiego, należy obecnie do Muzeum Książąt Czartoryskich.