Przeskocz do treści

Założenie klasztorne oo. Paulinów Na Skałce w Krakowie

Krakowska Skałka należy do tych miejsc na mapie Polski, które zawsze mocno oddziaływały na dzieje całego narodu. Składa się na to jej pradawny rodowód –   pierwsze osadnictwo na tym terenie datuje się na dwa tysiące lat przed naszą erą, a badania archeologiczne wskazują na istnienie tu obronnego grodziska już około V wieku, później, około XI wieku, także romańskiej świątyni – a także nadzwyczajność tego miejsca: miało tu przecież dojść do męczeńskiej śmierci biskupa krakowskiego Stanisława ze Szczepanowa z rąk króla Bolesława Śmiałego w 1079 roku, o czym wspominają pierwsi kronikarze. Zajście to stało się początkiem kultu jednego z pierwszych patronów chrześcijańskiej Polski. W późniejszych stuleciach kult ten był podtrzymywany przez pielgrzymowanie na Skałkę, do świętego Stanisława – kolejnych królów, możnowładców i duchownych wraz z ludem. 

Założenie klasztorne oo. Paulinów Na Skałce w Krakowie, fot. K. Schubert MIK 2020

Kanonik krakowski Jan Długosz, autor Żywotu św. Stanisława, a jednocześnie fundator kościoła, w trosce o podupadające w XV wieku sanktuarium postanowił powierzyć to miejsce opiece braci paulinów. Pełna nazwa tego zakonu brzmi: Ordo Sancti Pauli Primi Eremitae, czyli Zakon Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika (święty Paweł z Teb żył w południowym Egipcie na przełomie III i IV wieku). Zakon pauliński powstał w okolicach miasta Pécs na Węgrzech około XIII wieku. Za założyciela zakonu uważa się bł. Euzebiusza z Ostrzyhomia, który pod wpływem objawienia założył na górze Pilis klasztor św. Krzyża (Pilisszentkereszt), gdzie wraz ze współbraćmi zaczął żyć według wzoru wyznaczonego przez pustelnika Pawła. 

Paulini dotarli do Polski w 1382 roku, obierając sobie jako siedzibę Jasną Górę. Długosz sprowadził ich stamtąd do Krakowa w 1472 roku. Na Skałce powstał wówczas gotycki kościół pod wezwaniem św. św. Michała Archanioła i Stanisława Biskupa, który przetrwał do 1733 roku, kiedy zdewastowaną świątynię rozebrano. Budowę nowego kościoła pod tym samym wezwaniem rozpoczęto na podstawie planów Antoniego Gerharda Müntzera z Brzegu, a dokończono pod kierunkiem królewskiego architekta Antoniego Solariego, który częściowo zmienił pierwotny projekt. 

W sylwecie kościoła dominują dwie wieże, nakryte barokowymi hełmami. Flankują pięknie zakomponowaną fasadę świątyni, z centralnie umieszczonym wejściem, do którego wiodą dwubiegowe schody. Skałeczny kościół jest trójnawową bazyliką, zbudowaną na planie prostokąta i przykrytą sklepieniem kolebkowym z lunetami. Nawa główna jest tej samej szerokości co prezbiterium, przy którym od południa mieści się dawny skarbiec (obecnie muzeum) i biblioteka (nad skarbcem), a od północy – zakrystia i oratorium zakonne.

W ołtarzu głównym, ozdobionym rzeźbami aniołów oraz stiukową glorią, znajduje się przedstawienie św. Michała Archanioła strącającego Lucyfera, pędzla Tadeusza Kuntzego. Autorami bogatej dekoracji stiukowej oraz rzeźb są Wojciech Rojowski oraz Jan Jerzy Lehnert z Opawy. Rojowski wykonał także barokowo-rokokową ambonę. Naśladująca barokowe malowidła polichromia wnętrza pochodzi z końca XIX wieku, kiedy staraniem ówczesnego przeora o. Ambrożego Federowicza przeprowadzono remont świątyni. Z tego czasu pochodzą również neobarokowe stalle projektu Karola Knausa, zdobione scenami z historii obrony Jasnej Góry przed Szwedami.

Budynek samego klasztoru, nawiązujący formą do włoskiego typu renesansowych zamków, zbudowano wcześniej niż kościół, bo w drugiej połowie XVII wieku, na zrębach wcześniejszej gotyckiej budowli. Jednym z budowniczych był Jan Zaor, kazimierski murator. 

Wejście do klasztoru prowadzi przez portal, który zdobi herb zakonu paulinów: kruk z bochenkiem chleba, dwa lwy i palma. Na dziedzińcu przed kościołem warto zwrócić uwagę na sadzawkę św. Stanisława z XVII-wiecznym kamiennym ogrodzeniem.

Architektoniczne założenie klasztorne malowniczo otaczają ogrody, niegdyś bogate w drzewa owocowe i warzywniaki. W latach 30. XX wieku w części ogrodu wybudowano funkcjonalistyczny budynek juwenatu, czyli szkoły kształcącej kandydatów do zakonu. Autorem projektu był znany krakowski architekt, Adolf Szyszko-Bohusz.

Kościół Na Skałce jest drugim – obok Wawelu – miejscem spoczynku słynnych Polaków. Autorem zrealizowanego w latach 1876–1880 (w związku z obchodami 400-lecia śmierci pochowanego w 1480 roku na Skałce Jana Długosza) projektu wydrążonych w skale pod tarasem podziemi, czyli Krypty Zasłużonych, był Teofil Żebrawski. Odtąd pochowano tu wiele cenionych postaci życia publicznego, między innymi Jacka Malczewskiego, Stanisława Wyspiańskiego, Karola Szymanowskiego, Czesława Miłosza.

Jan Dominik, Sawicki Witold, Bibliografia ilustrująca życie i kult świętego Stanisława, Biskupa i Męczennika, Rzym 1953, Nasza Przeszłość, T. 6 : 1957, s. 406 – 412

Jerzy Gadomski, Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1500 – 1540, Warszawa, Kraków, 1995

Izabella Rejduch–Samkowa i Jan Samek, Katalog zabytków sztuki. Tom IV: Miasto Kraków, cz. V Kazimierz, Stradom. Kościoły i klasztory, (cz.1: Tekst, cz.2: Ilustracje), Warszawa, 1994

Michał Rożek, Wawel i Skałka: panteony polskie, Wrocław, 1995

Michał Rożek, Skałka i groby zasłużonych, Warszawa, 1982

Michał Rożek, Panteon narodowy na Skałce, Częstochowa, Kraków, 2003

Michał Rożek, Kraków: Stare Miasto z Wawelem, Kazimierz i Stradom, Warszawa, 1991

Michalina Janoszanka, Skałka, na podstawie pracy Józefa Muczkowskiego, Poznań, 1927

Jan Mazur, Skałka- kościół i klasztor paulinów w Krakowie, Kraków, 1999

Józef Muczkowski, Skałka, Kraków, 1897

Andrzej Nazar, Tajemnice krakowskich budowli, Kraków, 2009

Ludwik Kaszowski, Skałka- sanktuarium i Panteon Narodu: 750-lecie kanonizacji św. Stanisława Biskupa i Męczennika, Kraków, 2003

Izabella Rejduch-Samkowa, Jan Samek, Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. IV, cz. V: Kazimierz i Stradom. Kościoły i klasztory, Warszawa, 1994

Franciszek Klein, Barokowe kościoły Krakowa, Rocznik Krakowski, T. XV (15): 1913, s. 97-204

Michał Rożek,  Barbara Gondkowa, Leksykon kościołów Krakowa, Kraków, 2003

Michał Rożek, Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa, Warszawa, Kraków, 1993

Michał Rożek, Kraków: przewodnik historyczny, Wrocław, 1997

Bogusław Michalec, Kraków. Przewodnik ilustrowany, Bielsko-Biała, 2004

Jan K. Ostrowski, Kraków, Warszawa, 1992

Tadeusz Dobrowolski, Sztuka Krakowa, Kraków, 1978

Michał Rożek, Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa, Warszawa, Kraków, 2000

Michał Rożek, Zwiedzamy Kraków: przewodnik turystyczny, Warszawa, Kraków, 1989

Michał Rożek, Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa, Warszawa, Kraków, 1997

Michał Rożek, Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa, Warszawa, Kraków, 1993

Leszek Ludwikowski, Kraków i okolice : przewodnik, Warszawa, 1991

Jerzy Gadomski, Malarstwo tablicowe w Małopolsce, Malarstwo gotyckie w Polsce. Synteza, T. II, cz. 3 Dziejów Sztuki Polskiej, red. Adam S. Labuda, Krystyna Secomska, Warszawa, 2004

Zygmunt Jerzy  Łoziński, Pomniki sztuki w Polsce, T.1 : Małopolska, Warszawa, 1985

Karol Estreicher, Kraków. Przewodnik dla zwiedzających miasto i jego okolice, Kraków, 1938

Karol Estreicher, Kraków. Przewodnik dla zwiedzających miasto i jego okolice, Kraków, 1989

Tadeusz Chrzanowski, Sztuka w Polsce Piastów i Jagiellonów. Zarys dziejów, Warszawa, 1993

Dane teleadresowe:

adres: ul. Skałeczna 15, Kraków

gmina: Kraków

powiat: Kraków

gospodarz: Klasztor Ojców Paulinów w Krakowie Na Skałce

www: http://www.skalka.paulini.pl/

e-mail: [email protected]

telefon: 12 619 09 00, 12 421 72 44

Obiekty w pobliżu:
Dwór w Modlnicy (najedź kursorem myszy na zdjęcie, aby uaktywnić strzałki nawigacyjne)

Bracia w bieli

Na założenie klasztorne krakowskich paulinów na Skałce składa się kilka świetnych architektonicznie budynków powstałych w różnych epokach: odnajdziemy tu wybudowany w renesansowym stylu klasztor, barokowy kościół z piękną biblioteką, a także przebudowaną w XIX wieku bramę wjazdową i modernistyczne seminarium duchowne wzniesione w latach 30. XX wieku.  Do tych miejsc wejdziemy z kamerą, by opowiedzieć o krzątających się w tym miejscu już od XV wieku zakonnikach odzianych w charakterystyczne białe habity. Zwiedzanie będzie też okazją do opowiedzenia o barokowej muzyce z kręgu dynastii Wazów tworzonej przez pierwsze zawodowe kapele na potrzeby dworu królewskiego. Muzyce, która dotarła także na Skałkę. Opowieści będą snuli: Jakub Puchalski (muzykolog i historyk sztuki), Michał Wiśniewski (historyk sztuki) oraz paulin, o. Grzegorz Prus (historyk).

Film zrealizowany w ramach XXII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego. Dofinansowano ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach programu Kultura w sieci.