Kasa Oszczędności Miasta Krakowa

Budynek przy ul. Szpitalnej 15 w Krakowie został wzniesiony w latach 1881–1883 według projektu Karola Borkowskiego i Karola Knausa jako siedziba Kasy Oszczędności Miasta Krakowa.

Ze źródeł historycznych wiadomo, że w połowie XVIII wieku w miejscu dzisiejszego budynku znajdowała się kamienica określana mianem dworku. Często zmieniała ona właścicieli – należała do Marianny Liszkowej, potem do Cecylii Lichockiej, a od 1813 roku do wpływowego węgierskiego kupca Macieja Knotza. Następnie budynek trafił w ręce Funduszu Kościelnego i mieścił szkołę działającą przy kościele NMP w Krakowie. W 1850 roku teren przeszedł w posiadanie gminy Kraków i należał do niej aż do czasu wykupienia go przez Kasę. 

Kasy oszczędności, do których zaliczała się również krakowska, w polskim systemie kredytowym pojawiły się w pierwszej połowie XIX wieku (pierwsza powstała w zaborze pruskim w 1827 roku). Na terenie Galicji osobowość prawną kasy oszczędności zyskały w 1844 roku, wtedy też powstała Galicyjska Kasa Oszczędności we Lwowie.

W Krakowie propozycja utworzenia kasy oszczędności pojawiła się już w 1817 roku, a jej beneficjentami mieli stać się urzędnicy. Plany te musiały jednak poczekać do lat 40. XIX wieku, kiedy to krakowskie Arcybractwo Miłosierdzia i Banku Pobożnego – najstarsza w Polsce katolicka organizacja dobroczynna – wystąpiła z podobną inicjatywą. Kasa powstała w 1844 roku, ale na skutek różnych okoliczności polityczno-prawnych w 1857 roku doszło do jej likwidacji.

Ponownie Kasę Oszczędności założono w 1866 roku, tym razem z inicjatywy Krajowego Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń w Krakowie. W 1873 roku zarząd nad nią przejęło miasto, a jej główna działalność opierała się na przyjmowaniu wkładów pieniężnych oraz udzielaniu pożyczek pod zastaw papierów wartościowych. W 1929 roku Kasa zmieniła nazwę na: „Komunalna Kasa Oszczędności Miasta Krakowa” i utrzymała ją aż do czasu likwidacji w 1951 roku. 

Kasa jako instytucja bankowa posiadała samodzielną osobowość prawną, administrację i władze. Do 1883 roku urzędowała w budynku Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń przy ul. Warszawskiej 15. Dodatkowo pracownicy Kasy posiadali mieszkania służbowe w kamienicach przy ul. św. Marka i św. Tomasza, a od 1936 roku instytucja była właścicielką gospodarstwa rolnego w Sierakowie koło Gdowa.

Ważną formą działalności Kasy była także działalność charytatywna, realizowana w ramach specjalnych funduszy (np. „Fundusz imienia Cesarza Franciszka Józefa na budowę Muzeum techniczno-przemysłowego” czy „Fundusz budowy łaźni ludowych”). Współuczestniczyła w wykupie i remontach Wawelu, renowacji zabytków (m.in. kościoła Mariackiego i kościoła pw. Św. Krzyża). Wspierała finansowo budowę Muzeum Narodowego i domów akademickich oraz umożliwiała działalność rozmaitych towarzystw społeczno-kulturalnych. Wykupiła też dla Krakowa teren lasu na Woli Justowskiej z przeznaczeniem na park ludowy – dzisiejszy Lasek Wolski.

Dobrze rozwijająca się Kasa potrzebowała odpowiedniego budynku. Okazały gmach przy ul. Szpitalnej nawiązuje do rezydencjalnej architektury wiedeńskiej tamtego czasu. Bryła budowli została wkomponowana w zwartą zabudowę ulicy poprzez cofnięcie centralnej części dwupiętrowego budynku i poprzedzenie go niewielkim podjazdem, zamkniętym po bokach skrzydłami budynku. Na tyłach budowli znajduje się niewielki ogród, w którym zachowały się pozostałości małej architektury z lat 30. XX wieku. 

Główny ciąg komunikacyjny pomiędzy parterem i piętrami budynku wyznacza centralnie położona okazała klatka schodowa. Najbardziej reprezentacyjne pomieszczenia znajdują się na pierwszym piętrze (gabinety dyrektorów, dawna sala operacyjna, sala posiedzeń). Na parterze znajdowało się mieszkanie dozorcy, poczekalnie i „zakład zastawienniczy”, zaś drugie piętro zajmowały pomieszczenia mieszkalne dla dyrekcji Kasy. Dzięki skrupulatnemu sprawozdaniu z budowy Kasy autorstwa Karola Knausa znany jest szczegółowy kosztorys, zakres prac, wykonawców i materiałów użytych do budowy gmachu.

Kolejne zmiany w unowocześnianiu budynku Kasy przyniósł okres międzywojenny. Dynamiczna działalność Kasy wymuszała bowiem nowe rozwiązania umożliwiające jej sprawne funkcjonowanie. W 1922 roku na pierwszym piętrze zbudowano skarbiec w kształcie sześcioboku o grubych ścianach z betonu, stali i żelaza. W tym właśnie okresie ukształtował się obecny układ budynku, a wnętrza zyskały modernistyczny wystrój. Renowacji poddano także fasadę gmachu. 

Na przełomie lat 20. I 30. XX wieku według projektów Stanisława Filipkiewicza i Juliusza Kolarzowskiego zabudowano tylne narożniki budynku, by zyskać dodatkową przestrzeń. Ci sami architekci powiększyli i przebudowali także salę operacyjną. W ciągu kolejnych pięciu lat wszystkie wnętrza otrzymały nowy wystrój i wyposażenie. Pojawiły się nowe stropy, parkiety, posadzki, stolarka drzwiowa i tapety.

Na szczególną uwagę zasługują zmiany w obrębie klatki schodowej, w której nie tylko dokonano zmiany niektórych detali, ale przede wszystkim wprowadzono wspaniałe witraże projektu Józefa Mehoffera. W oknach półpięter pojawiły się alegorie Oszczędności i Dobrobytu, z łacińską sentencją: Suae quisque fortunae faber (Każdy kowalem swego losu). Wykonano je w 1933 roku w Krakowskim Zakładzie Witrażów S.G. Żeleński. 

Kolejne zmiany w wyposażeniu budynku wiązały się nierozerwalnie ze zmianami instytucjonalnymi. W okresie II wojny światowej budynek zajęli Niemcy. Po wojnie, w nowym ustroju politycznym, funkcjonowanie instytucji finansowych uległo definitywnym zmianom. W 1949 roku kasy oszczędności zostały poddane likwidacji na mocy państwowego dekretu o reformie bankowej. Kasa trafiła pod tymczasowy administracyjny zarząd Narodowego Banku Polskiego, oddział w Krakowie. Dalsze administracyjne procedury powodowały zmiany zarządców Kasy Oszczędności, aż do jej ostatecznej likwidacji w 1951 roku. W 1954 roku w miejscu dawnej Komunalnej Kasy Oszczędności swoją działalność rozpoczął Narodowy Bank Polski, oddział II. W latach 60. w budynku pojawiły się dodatkowo gabinety lekarskie i dentystyczne, a później Wojskowy Ośrodek Obliczeniowy. W wyniku dalszych przekształceń administracyjno-prawnych w 1989 roku nowym dysponentem miejsca został Bank Depozytowo-Kredytowy w Lublinie, oddział II w Krakowie, który w drugiej połowie lat 90. XX wieku w wyniku połączenia wszedł w skład grupy Pekao SA.

Od tego momentu przy ul. Szpitalnej 15 działa III oddział Banku Pekao S.A., czyli Polskiej Kasy Opieki – powstałej w 1929 roku dla obsługi środków pieniężnych polskich emigrantów. Współcześnie praca bankowców, choć dostosowana do nowych wymogów, nadal odbywa się na tle dawnego wystroju i dzieł sztuki należących do kolekcji banku. 

Kolejne zmiany systemowe i polityczne przynosiły każdorazowo wiele istotnych zmian w obrębie prowadzenia działalności finansowej. Jednak w obrębie samego budynku przy ul. Szpitalnej 15 od początku jego istnienia gospodarzami pozostawały instytucje finansowe – być może to uchroniło gmach przed radykalnymi zmianami i pomogło zachować jego wystrój i charakter.