Poczta Główna w Krakowie

Powstanie gmachu Poczty Głównej w Krakowie wiąże się z dynamicznym rozwojem poczty i telekomunikacji w XIX wieku. Budynek powstał na działce u zbiegu ulic Wielopole i Kolejowej (obecnie Westerplatte). W 1887 roku wiedeński architekt Friedrich Setz, czołowy projektant poczt w monarchii austro-węgierskiej, opracował projekt dla reprezentacyjnego budynku Cesarsko-Królewskiego Urzędu Poczt i Telegrafów w Krakowie. Projekt został skorygowany i zaadaptowany do warunków miejsca wyznaczonego na budowę przez Józefa Sarego. Korekta dotyczyła m.in. wzmocnienia izolacji fundamentów, ponieważ na działce jeszcze w 1873 roku był staw. Budowę zrealizowała spółka budowlana Tadeusza Stryjeńskiego i Karola Knausa.

1 kwietnia 1889 roku gmach Poczty Głównej w Krakowie został oddany do użytku. Był to po siedzibie Dyrekcji Poczty we Lwowie najokazalszy budynek pocztowy w Galicji – typowy dla poczt monarchii austro-węgierskiej zarówno w kwestii usytuowania, jak i wyglądu. Nadano mu wygląd charakterystyczny dla epoki: bogate neorenesansowe dekoracje, okazałe naroże budynku zwieńczone kopułą. Główne pomieszczenia były przeznaczone dla publiczności i miały bardzo reprezentacyjny charakter. W 1909 roku zainstalowano w gmachu pierwszą na terenie dzisiejszej Polski automatyczną centralę telefoniczną. Mogła ona pomieścić 3600 numerów.

Jednym z wyzwań modernizacyjnych II Rzeczypospolitej była rozbudowa infrastruktury łącznościowej – poczta stała się niezbędną instytucją nowoczesnego państwa. Gmach Poczty Głównej w Krakowie okazał się za mały, niefunkcjonalny, brakowało w nim miejsca na aparaturę telefoniczną. W 1930 roku rozpoczęto trwającą kilka lat przebudowę, za którą odpowiadał krakowski architekt Fryderyk Tadanier. W pierwszym etapie modernizacji zostały dobudowane dwa piętra, które zajęła m.in. centrala międzymiastowa. Neorenesansowe, bogate dekoracje w elewacji budynku zostały zastąpione modernistycznymi detalami w tzw. stylu kryształkowym w części narożnej i obramieniach okien (dekorację tę można jeszcze zobaczyć w nadprożach okien na drugim piętrze oraz pod niektórymi gzymsami). Narożna, dominująca w całościowej bryle budynku kopuła została zastąpiona płasko ściętą wieżą. Fryderyk Tadanier zaprojektował również tzw. paczkarnię w oficynie gmachu. W niedużym budynku o prostej bryle znalazły się m.in. magazyny, skarbiec paczkowy, kasa, warsztat i skład maszyn.

Podczas przebudowy w latach 30. położono nacisk na nowoczesność i funkcjonalizm. W kolejnym etapie zmianie uległo wnętrze poczty, nad którego układem funkcjonalnym czuwał pracownik poczty Tytus Jarzyna, niemniej ich projekty wykonał również Fryderyk Tadanier. Nowe wnętrza cechowała funkcjonalność oraz spójność wszystkich elementów wyposażenia. Zlikwidowano dominujący akcent parteru – reprezentacyjne schody. Została przearanżowana główna sala operacyjna, której wnętrza ukończone w 1936 roku zyskały wytworny charakter.

W czasie wojny budynek poczty użytkował Niemiecki Zarząd Poczty Generalnej Guberni. Wtedy to dokonano kolejnych przekształceń wnętrz, wyburzono paczkarnię na tyłach budynku i zastąpiono ją piętrową oficyną, a w 1944 roku zamurowano wszystkie okna parteru.

W późniejszych latach gmach ulegał kolejnym zmianom. Niestety, w trakcie kolejnych remontów modernistyczne aranżacje zostały usunięte lub zniekształcone. Pozostał ogólny układ wnętrza sali operacyjnej na parterze. Jej przestrzeń podzielono filarami dźwigającymi szerokie belki stropowe, a sufit zyskał kolisty świetlik.

Ostatnią znaczącą przebudowę budynku przeprowadzono w latach 90. – m.in. płaskie zwieńczenie wieży zastąpiono kopułą projektu Janusza Różańskiego i Zbigniewa Jasaka, mającą stanowić postmodernistyczne nawiązanie do XIX-wiecznej kopuły.

Od lutego 1991 roku budynek Poczty Głównej w Krakowie jest wpisany do rejestru zabytków. Ostatni gruntowny remont miał tutaj miejsce w latach 1993–1996. Architekci znów musieli wówczas dostosować budynek do zmieniających się potrzeb użytkowników w związku z rozwojem usług telekomunikacyjnych. Na fali postmodernizmu w połowie lat 90. XX wieku nad narożnikiem gmachu przywrócono kopułę w formie zbliżonej do dziewiętnastowiecznej, co stanowi jawne pogwałcenie modernistycznej koncepcji Fryderyka Tadaniera.

XXI wiek przyniósł nowe wyzwania w pocztowej rzeczywistości. Zjawiska takie jak upowszechnienie elektronicznych form komunikacji czy zniesienie monopolu na usługi kurierskie sprawiły, że wszystkie poczty na świecie musiały na nowo zdefiniować zasady swojego funkcjonowania. W 2018 roku budynek na rogu ulic Wielopole i Westerplatte został wystawiony na sprzedaż. Obecnie właścicielem gmachu jest firma Zeitgeist Asset Management.