Park im. dra Henryka Jordana w Krakowie

Henryk Jordan (1842–1907) to postać niezwykła nie tylko w skali Krakowa. Jego działalność medyczna, społeczna, pedagogiczna i polityczna wywarła ogromy wpływ na kształtowanie się postaw kolejnych pokoleń Polaków. Jordan pochodził z Przemyśla ze zubożałej rodziny ziemiańskiej. Studia medyczne rozpoczął w Wiedniu, jednak dość szybko przeniósł się do Krakowa. Po kilku latach nauki wyjechał do Berlina, następnie do Nowego Jorku, gdzie praktykował jako ginekolog i położnik (założył tam szkołę położnych). Nie poprzestał jednak na tym i nadal zdobywał doświadczenie, podróżując i praktykując w najważniejszych ośrodkach lekarskich w Stanach Zjednoczonych i Anglii. W 1869 roku powrócił do Krakowa, gdzie szybko zyskał opinię wybitnego lekarza. Jednak jego zainteresowania nie ograniczały się do medycyny i pracy naukowej. Aktywnie działał także jako społecznik, pełnił funkcję członka rady miasta, a od 1895 roku posła do Sejmu Krajowego Galicji. Jako lekarz wspomagał również najuboższych. Ponadto wiele uwagi poświęcał sprawom społecznym, higienicznym i pedagogicznym – dążył do podnoszenia świadomości i propagował nowoczesne rozwiązania. 

Krakowski park założony przez Henryka Jordana wielu badaczy uznaje za jego dzieło życia. Uwaga, którą Jordan poświęcał roli ruchu i harmonii w rozwoju umysłowym i fizycznym, znalazła odbicie w założeniu parku. Plan zorganizowania parku dotyczył terenu części błoń czarnowiejskich, na którym w 1887 roku odbyła się Wystawa Krajowa Rolniczo-Przemysłowa. Na jej potrzeby nasadzono wówczas 24 tysiące drzew, uregulowano Rudawę na tym odcinku i wybudowano pawilony wystawiennicze. W 1888 roku Jordan zwrócił się o wydzierżawienie 8 hektarów tego terenu pod przyszły park zabaw dla dzieci i młodzieży. Jego nowatorski pomysł został przyjęty, a oficjalne otwarcie Parku Miejskiego dra Henryka Jordana nastąpiło już w 1889 roku. Jordan, korzystając z własnych funduszy, w rok stworzył przestrzeń, która stała się wzorem dla licznych „ogródków jordanowskich”, zakładanych w Polsce jeszcze wiele lat po jego śmierci. Park był ucieleśnieniem głoszonych przez niego koncepcji, zarówno tych z zakresu higieny, jak i myśli wychowawczej poprzez zabawę i ruch na świeżym powietrzu.

Pierwotny park był znacznie mniejszy od dzisiejszego. Miał kształt trójkąta, wciśniętego pomiędzy fortyfikacje a tor wyścigowy. Do jedynego wejścia prowadził mostek na Rudawie, nieopodal znajdował się domek dozorcy. Centralnym punktem parku był okrąg o średnicy 23 metrów z dorodnym drzewem pośrodku, otoczonym klombem z krzewów i ścieżką. Przy ścieżce miały znaleźć się popiersia zasłużonych polskich literatów, artystów i bohaterów narodowych. Autorami pierwszych pomników byli rzeźbiarze: Alfred Daun (1854–1922), Tadeusz Błotnicki (1858–1928) i Michał Korpal (1854–1915). Od głównego kręgu rozchodziły się ścieżki prowadzące do kolejnych, mniejszych okręgów, przy których również miały się znaleźć popiersia. Plan organizacyjny ogrodu przygotował dla Jordana Bolesław Malecki, ówczesny inspektor plantacyjny (kierownik Plant).

Reprezentacyjna, centralna część parku miała służyć do celów rekreacyjnych i edukacyjnych. Pozostały teren zajęło 12 numerowanych boisk, wyposażonych w sprzęt sportowy, przeznaczonych do uprawiania różnych dyscyplin. Boiska były inspirowane rozwiązaniami, które Jordan poznał za granicą, głównie w Szwecji, Szwajcarii i w Niemczech. Również stamtąd sprowadził część wyposażenia. 

Na boiskach miały ćwiczyć dzieci i młodzież – chłopcy i dziewczęta – według skrupulatnie przemyślanej koncepcji i programu ćwiczeń, uwzględniającego godziny, dni tygodnia i pory roku. Autorem programu był kierownik parku, dr Kazimierz Homiński. Wśród różnego rodzaju aktywności były skoki o tyczce, chodzenie na szczudłach, rzucanie dzidą, strzelanie z łuku, ćwiczenia na drabinkach, pomostach, krążnik (rodzaj słupa z zamocowanym na szczycie ruchomym kołem i przyczepionymi do niego linkami), gra w piłkę nożną, tenis, krykiet, taniec i wiele innych. W parku znajdował się także błędnik (zwany też ślimakiem), czyli wąska ścieżka o długości około kilometra służąca do aktywności fizycznej.

Prócz infrastruktury do uprawiania ruchu na świeżym powietrzu w parku znalazły się też budynki, które miały służyć w razie złej pogody oraz dla celów higienicznych. Po pożarze w 1898 roku, w którym spłonął pierwszy pawilon (była restauracja z czasów wystawy), wzniesiono nowy drewniany pawilon główny. Mieścił on salę gimnastyczną, a także magazyny sprzętu, szatnię i kancelarię parku. Powstał także budynek kąpielowy i „dzwonnica”, z której sygnalizowano rozpoczęcie i koniec kolejnych gier i zabaw, a w 1899 roku pojawiła się „mleczarnia”, w której wydawano uczestnikom i uczestniczkom podwieczorki (współfinasowane przez Jordana).

W parku oprócz zajęć sportowych odbywały się lekcje śpiewu, przedstawienia, konkursy, festyny i spotkania patriotyczne. Młodzież uprawiała ogród kwiatowo-warzywny, funkcjonowały stolarnia i tokarnia. Wielowymiarowość parku budziła zachwyt nie tylko na gruncie polskim. Miejsce to zostało zauważone przez zagraniczną społeczność. Z czasem idea rozpowszechniła się w całym kraju, dając impuls do tworzenia ogrodów zabaw w różnych miastach. W 1934 roku powstało nawet Centralne Towarzystwo Ogrodów Jordanowskich w Warszawie, które objęło swoim odziaływaniem także tereny wiejskie.

Do śmierci Henryka Jordana park ciągle się rozwijał. Sytuacja zaczęła się zmieniać po 1907 roku, gdy miasto przejęło wyłączny zarząd nad tym miejscem. Prawdziwe spustoszenie przyniósł jednak okres I wojny światowej, a z nim stacjonujące w Krakowie wojska austro-węgierskie. 

W dwudziestoleciu międzywojennym park ulegał dalszym przeobrażeniom. W 1923 roku zwiększono jego powierzchnię do niecałych 20 hektarów, włączając w jego obszar przyległy tor wyścigowy. Rada Miasta planowała w tej okolicy budowę wielkiego kompleksu sportowo-rekreacyjnego, do którego miał przynależeć także park, jako miejsce rekreacji. Realizację tych planów przerwała II wojna światowa, w czasie której park uległ poważnym zniszczeniom. Teren był przeznaczony wyłącznie dla Niemców, prawie całkowicie wycięto drzewostan, a infrastruktura i budynki zostały zrujnowane. Z kilkudziesięciu popiersi wojnę przetrwały podobizna założyciela oraz 22 inne rzeźby – z tego zaledwie kilka pochodzi jeszcze z czasów Jordana, a większość to dzieła z lat 30., które odbiegają artystycznie od pierwowzorów. 

Po drugiej wojnie światowej przystąpiono do odbudowy parku i jeszcze nieznacznie powiększono jego teren, do ponad 20 hektarów. Zamierzano kontynuować międzywojenną koncepcję urządzenia w nim terenu do wypoczynku dla młodszych dzieci i osób starszych. Niestety dość opieszałe działania władz w tym kierunku pogłębiały ruinę parku. Impulsem do zintensyfikowania prac stała się dopiero 50. rocznica śmierci Henryka Jordana (1957 rok). Rosło w siłę grono sympatyków parku i postaci założyciela, co w 1958 roku poskutkowało założeniem Towarzystwa Parku im. dra Henryka Jordana. Od tego czasu mozolnie starano się przywrócić świetność tego miejsca. 

Obecnie w centralnym miejscu parku znajduje się popiersie Henryka Jordana, zaprojektowane przez Jana Szczepkowskiego, uroczyście odsłonięte w 1914 roku, podczas obchodów 25-lecia założenia ogrodu.

W XXI wieku park przeszedł kilka modernizacji części sportowo-rekreacyjnej. Powstały nowe place zabaw i boiska ze sztuczną nawierzchnią. Odwiedzający park mogą skorzystać z kortu tenisowego, fit parku, ścianki wspinaczkowej, miasteczka komunikacyjnego, skate parku. Latem do dyspozycji jest niedawno powstały wodny plac zabaw, a zimą górka saneczkowa. Na terenie parku znajdziemy dwa pomniki przyrody. Pozostała roślinność to częściowo starodrzewie, pozostałość poprzednich założeń, a częściowo niedawne nasadzenia. Swobodny układ parku sprzyja wypoczynkowi.

Aleja popiersi wielkich Polaków jest uzupełniana o kolejne postaci z XX wieku. W 2014 roku w parku pojawił się także pomnik niedźwiedzia Wojtka, jednego z symboli armii generała Władysława Andersa, upamiętniający 70. rocznicę bitwy pod Monte Cassino.