Synagoga i Dom Modlitwy w Dąbrowie Tarnowskiej

Miasto Dąbrowa Tarnowska, położone nad rzeką Breń, istniało jako osada wiejska już w XIV w. Należała wówczas do rodu Ligęzów, którzy ufundowali tutaj kościół i zbudowali zamek. Pod koniec XVII w. Dąbrowie nadano prawa miejskie, wtedy też przeszła w ręce Lubomirskich. Przebudowali oni zamek w okazały pałac, z którego do dzisiaj pozostała tylko brama wjazdowa. W tym samym czasie – w końcu XVII w. – w mieście osiedlili się Żydzi. Zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem, zakładali tutaj szkoły i stowarzyszenia, zbudowali synagogę. Przed wybuchem II wojny światowej w Dąbrowie zamieszkiwało ponad 2,5 tysiąca Żydów.

Najwspanialszym obiektem architektonicznym, jaki pozostał po dawnych mieszkańcach Dąbrowy, jest znajdująca się nieopodal rynku, tuż przy głównej ulicy okazała synagoga. Zbudowano ją w latach 1855-1860 według projektu architekta i inżyniera Abrahama Goldsteina. Budowla była finansowana w znacznej mierze przez Ajzyka Sterna. Prace przy wyposażaniu wnętrza synagogi trwały jeszcze kilka lat po zakończeniu jej budowy. Podczas I wojny światowej synagoga uległa zniszczeniu, jednak na początku lat 20. odnowiono ją. W latach 1936-1937 przeprowadzono remont pod nadzorem Doroty Mertz z Tarnowa oraz dobudowano do fasady trójkondygnacyjny, arkadowy krużganek.

Niedługo potem wybuchła II wojna światowa. Dąbrowską synagogę zdewastowali hitlerowcy. Po wojnie Żydzi, którzy ocaleli, modlili się w przedsionku, później zaś urządzili w bocznej sali przy przedsionku niewielki dom modlitwy. Wykonana w nim wówczas malarska dekoracja ścian zachowała się do chwili obecnej (m.in. dwa siedzące lwy strzegące tablic Dekalogu nad wejściem). W latach 60. Żydzi, nie mogąc korzystać z synagogi, zorganizowali dom modlitwy przy ulicy Daszyńskiego.

W przejętej przez Skarb Państwa synagodze, w latach 70. rozpoczęto prace nad adaptacją budynku na dom kultury. Jednak przebudowę przerwano, pozostawiając rusztowania i wykopy. Synagoga popadła w ruinę, i w takim stanie została przekazana w 2006 r. gminie Dąbrowa Tarnowska. Dzięki współpracy władz gminnych i konserwatorskich oraz dofinansowaniu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a także wsparciu Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Krakowie w 2008 r. rozpoczęto prace zabezpieczające i budowlane w synagodze.

Jest ona murowaną, wysoką budowlą, o zwartej bryle, nakrytą dwuspadowym dachem. Frontową ścianę stanowi trójkondygnacyjny krużganek wsparty na czterech masywnych kolumnach. Flankują go dwie czworoboczne wieże, w których znajdują się schody prowadzące do części synagogi przeznaczonej dla kobiet, czyli babińca. W górnej części wież umieszczono wyobrażenia zwierząt: orła, lwa, lamparta i jelenia. Boczne ściany zdobią arkadowe nisze mieszczące wysokie, półkoliście zamknięte okna.
Wejście do głównej sali modlitewnej prowadzi przez przedsionek, po obu stronach którego znajdują się niewielkie pomieszczenia; po prawej stronie wspomniana już salka z dekoracją malarską, służąca do modlitwy w latach 50. XX w. Nad przedsionkiem i salkami pomieszczono dwupoziomowy babiniec, otwarty na główną salę modlitewną. Salę tę nakrywa sklepienie z barwną polichromią. Również na ścianach zobaczyć można niezwykle bogaty wystrój malarski, który powstawał tutaj w XIX i XX w. Malowidła przedstawiające sceny biblijne, widoki świętych miejsc (m.in. Jerozolimy), cykl zodiakalny oraz instrumenty muzyczne umieszczono w okrągłych, owalnych lub prostokątnych obramieniach. Ściany i sklepienie zdobią także wici roślinne i dekoracyjnie upięte kotary.

Nieopodal synagogi, po przeciwnej stronie ulicy, znajduje się kirkut – żydowski cmentarz z ocalałymi, kamiennymi nagrobkami (macewami). Miejscem, które warto odwiedzić w Dąbrowie, jest dawny dom modlitwy przy ulicy Daszyńskiego, gdzie obecnie mieści się Izba Pamięci Żydów. Zamieszkiwał tutaj ostatni pobożny Żyd w Dąbrowie, Samuel Roth. Na ścianach zachowały się malowane gwiazdy Dawida oraz inskrypcja w języku hebrajskim. Zgromadzono tutaj wiele przedmiotów należących niegdyś do Żydów – tefilin, mezuza czy tałes – a także bogaty księgozbiór w języku jidysz.

Tekst: B. Sanocka (2009)