Opactwo oo. Cystersów i kościół św. Bartłomieja w Mogile (Kraków)
Zakon cystersów został założony w 1098 roku we Francji przez trzech benedyktynów: Roberta, Alberyka i Stefana, którzy wraz ze współbraćmi opuścili swój macierzysty klasztor, by – żyjąc na uboczu – w ciszy i kontemplacji na nowo wcielić w życie regułę św. Benedykta z Nursji. Miejsce, w którym się osiedlili w pobliżu Dijon, nosiło nazwę Citeaux (z łac. Cistertrium) – stąd zapewne nazwa nowego zakonu. Duchowość cysterska szybko zyskiwała nowych zwolenników, przekładając się na intensywne powstawanie kolejnych klasztorów na terenie Europy. Na przestrzeni XII i XIII wieku funkcjonowało ich blisko 2 tysiące.
Cystersów do podkrakowskiej Mogiły sprowadził biskup krakowski Iwo Odrowąż ok. 1222 roku. Wkrótce potem rozpoczęli oni budowę kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Wacława (podwójne wezwanie jest zgodne z cysterską tradycją). Wzniesiony w drugiej połowie XIII wieku kościół o formach wczesnogotyckich został częściowo przekształcony na początku XVI wieku oraz w okresie baroku. Najważniejszą zmianą była budowa fasady i kruchty około 1780 roku.
Świątynia cysterska jest wzniesiona z cegły, kamienne są szczegóły architektoniczne oraz elementy dekoracyjne. To trójnawowa bazylika z transeptem i zamkniętym prosto prezbiterium oraz dwiema parami bliźnich kaplic po obu jego stronach. Kościół nakrywają w większości gotyckie sklepienia krzyżowo-żebrowe. Na zewnątrz średniowieczny wygląd zachowało ceglane prezbiterium. Korpus świątyni otynkowano w czasie, kiedy wzniesiono barokową fasadę, rozczłonkowaną pilastrami i zamkniętą falistym szczytem.
Kościół klasztorny to najstarsze i najbardziej rozpoznawalne Sanktuarium Krzyża Świętego w Polsce. Wszystko za sprawą znajdującego się w kościele, w północnej kaplicy transeptu, krucyfiksu mogilskiego. Pierwsze wzmianki o nim związane są z jego cudownym ocaleniem podczas pożaru w 1447 roku. Kult krucyfiksu jest na tyle silny, że przesłonił oficjalne wezwanie kościoła, a w 1970 roku, kiedy świątynia otrzymała tytuł bazyliki mniejszej, zyskała nad wejściem nazwę „Bazylika Krzyża Świętego”. Sam kościół klasztorny przez stulecia był przestrzenią klauzurową, niedostępną na co dzień dla wiernych. Długą tradycją cieszy się natomiast odpust, obchodzony 14 września w święto Podwyższenia Krzyża Świętego. Corocznie przyciąga rzesze pielgrzymów z różnych stron Małopolski.
Wewnątrz kościoła, na ścianach prezbiterium, transeptu i południowej kaplicy bliźniej można podziwiać polichromię wykonaną w latach 30. XVI wieku przez Stanisława Samostrzelnika, zakonnika tutejszego klasztoru. Jako utalentowany malarz, iluminator i miniaturzysta pracował m.in. dla możnowładcy Krzysztofa Szydłowieckiego, dworu królewskiego czy biskupa Piotra Tomickiego, cieszył się bowiem prawem przebywania poza klasztorem i prowadził własny warsztat. W 1530 roku Samostrzelnik powrócił do Mogiły i wkrótce potem ozdobił niektóre przestrzenie zarówno kościoła, jak i klasztoru. W prezbiterium kościoła wykonał sceny biblijne Zwiastowania, w południowej części transeptu na ścianie nad wejściem do zakrystii scenę Ukrzyżowania, a na sklepieniu finezyjną dekorację roślinną.
W ołtarzu głównym kościoła znajduje się późnogotycki poliptyk (1514) z figurą Matki Bożej z Dzieciątkiem oraz malowanymi i rzeźbionymi skrzydłami ze scenami z życia i Męki Chrystusa, a także z postaciami świętych.
Układ cysterskich założeń klasztornych zakładał funkcjonalność oraz surowość ich wykonania – brak zdobień. Początkowo klasztory zakładano w miejscach oddalonych od miast i otaczano murami. Klasztory miały być samowystarczalne i utrzymywać się z pracy własnych rąk, dlatego często wyposażano je we własne systemy techniczne usprawniające życie codzienne (kanalizacja, wodociąg, ogrzewanie), a obok powstawały zabudowania gospodarcze oraz przemysłowe.
Średniowieczny, rozbudowany w XVI wieku i przebudowany gruntownie w XVIII wieku budynek mogilskiego klasztoru znajduje się po stronie południowej kościoła. Piętrowe skrzydła klasztoru otaczają czworoboczny wirydarz. Piękne, czternastowieczne krużganki zdobią polichromie namalowane przez wspomnianego wcześniej Stanisława Samostrzelnika: jest tutaj wspaniałe i monumentalne Ukrzyżowanie oraz dekoracja arabeskowa. Kolejną przestrzenią, która zyskała wspaniałą dekorację malarską wykonaną przez brata Stanisława z Mogiły, jest – znajdująca się na pierwszym piętrze klasztoru – biblioteka, oddana do użytku w 1538 roku.
W 2021 roku w dawnym pałacu opackim, stanowiącym część klasztoru, otwarto Muzeum Kultury i Duchowości Cystersów. Nowocześnie zaaranżowana wystawa prezentuje spuściznę cystersów zarówno w szerokim kontekście historii całego zakonu, jak i w wymiarze lokalnym – w odniesieniu do dziejów opactwa w Mogile. Na ekspozycji można zobaczyć najcenniejsze dzieła sztuki oraz pozycje biblioteczne ze zbiorów opactwa mogilskiego.
Nieopodal opactwa znajduje się parafialny drewniany kościół pw. Narodzenia Pańskiego i św. Bartłomieja Apostoła (w powszechnym obiegu funkcjonuje drugie wezwanie). Początki istnienia parafii w Mogile nie są znane. W 1266 roku biskup krakowski Prandota nadał cystersom zarząd nad parafią kościoła św. Bartłomieja, co oznacza istnienie wcześniejszego kościoła w tym miejscu. Obecna świątynia zbudowana została bowiem w 1442 roku, rękami królewskiego cieśli Macieja Mączki. Należy do najstarszych zachowanych zabytków polskiej architektury drewnianej. Kościół o nawie i prezbiterium tej samej szerokości nakrywa wysoki, gontowy dach. Do nawy przybudowane są z obu stron po dwie kaplice i kruchty oraz dwie niższe nawy boczne, otwarte na nawę główną ostrołukowymi arkadami. Większość wystroju świątyni (polichromie z portretami papieży, biskupów i świętych, ołtarz główny i część bocznych) pochodzi z drugiej połowy XVIII wieku.
Szlak Architektury Drewnianej – Małopolska
Autor : oprac. tekstów Bartłomiej Cisowski et al.
Wydawnictwo : Wyd. 2. – Kraków : Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego. Departament Promocji i Turystyki. Zespół ds. Turystyki, – 333, [5] s. : il. ; 23 cm., ISBN 978-83-60538-61-6
Miejsce wydania : Kraków, 2010
Szlak Architektury Drewnianej : mapa : 1 : 200 000
Autor: tekst na podst.: Szlak Architektury Drewnianej / T. Śledzikowski/
Wydawnictwo: Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego. Departament Środowiska i Rozwoju Wsi
Miejsce wydania: Kraków, 2004
Wersja cyfrowa publikacji:
Katalog opatów mogilskich w Średniowieczu
Autor: Marcin Starzyński
Publikowany: Nasza Przeszłość, T. 100 : 2003, s. 77 – 125
Proces implantacji opactwa cystersów w Mogile
Autor: Maciej Zdanek
Publikowany: Nasza Przeszłość, T. 96 : 2001, s. 515 – 549
W sprawie procesu fundacyjnego opactwa w Mogile
Autor: Maciej Zdanek
Publikowany: Nasza Przeszłość, T. 94 : 2000, s. 85 – 118
Cystersi mogilscy w nekrologu krakowskiego klasztoru kanoników regularnych laterańskich. Uwagi do dziejów konfraterni
Autor: Kazimierz Latak
Publikowany: Nasza Przeszłość, T. 90 : 1998, s. 461-464
Romańskie malowidła ścienne w Polsce
Autor: Józef Edward Dutkiewicz
Publikowany: Biuletyn Historii Sztuki, Warszawa 1966, Rok XXVIII, nr 3/4, s. 269-304, wydawca: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk
Pamiątka z Krakowa. Opis tego miasta i jego okolic przez Józefa Mączyńskiego, z rycinami i planami, część III
Autor: Józef Mączyński
Wydawnictwo: nakładem i drukiem Józefa Czecha (reprint: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1989)
Miejsce wydania: Kraków, 1845
Architektura klasztorów cysterskich
Autor: Ewa Łużyniecka
Wydawnictwo: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej
Miejsce wydania: Wrocław, 2002
Młyny uprzywilejowane w Mogile w latach 1830-1840. Wieś Mogiła w XIX wieku
Autor: Krzysztof Rosołek
Publikowany: Głos : tygodnik Nowohucki, nr 32 (7 VIII), R. 2009, s. 10
Wersja cyfrowa publikacji
Kraków. Przewodnik
Autor: Joanna Markin
Wydawnictwo:Pascal
Miejsce wydania: Bielsko-Biała, 1998
Pogląd na położenie Mogiły
Autor: Adam Gorczyński
Wydawnictwo: w drukarni c. k. Uniwersytetu Jagiell.
Miejsce wydania: Kraków, 1866
Wieś Mogiła przy Krakowie, jej klasztor cysterski- kościółek farny i kopiec Wandy
Autor: W[ładysław] Łuszczkiewicz
Wydawnictwo:Towarzystwo miłośników historyi i zabytków Krakowa, [Seria: Biblioteka Krakowska, nr 10], s. 59
Miejsce wydania: Kraków, 1899
Inwentarz drewnianej architektury sakralnej w Polsce. Kościoły w Małopolsce XV wieku (Mogiła, Olbierzowice, Zborówek)
Red.: Ryszard Brykowski
Publikowany: Źródła do Dziejów Sztuki Polskiej, T. XIX: 1983 (Wrocław), zesz. 1a, stron 48, tabl. 30
Monografia wsi Mogiły k[oło] Krakowa. [Streszczenie]. Z realizacji programu zagadnień życia współczesnego w kl. I. licealnej
Wydawnictwo: Druk.: Z. G. „Litodruk”, [s. 3-15, bibliogr.]
Miejsce wydania: Kraków, 1939
hasło: Mogiła
Autor: ks. Stanisław Gall i 8 innych
Publikowany: Podręczna Encyklopedya Kościelna, T. XXVII-XXVIII, wyd. G. Gebethner i S-ka, Skład Główny w Księgarni Gebethnera i Wolfa, Kraków, Warszawa, 1912
Przyczynek do dzieła o Opatach XX Cystersów w Mogile pod Krakowem
Autor: Konstanty Hoszowski
Wydawnictwo: Druk. CK. Uniwersytetu Jagiellońskiego
Miejsce wydania: Kraków, 1879
Dzień eucharystyczny dziekanatu mogilskiego w Mogile, 2 i 3 lipiec 1938 r.
Wydawnictwo: Zakł. Graf. i Wyd. w Krakowie [s. 61, 3 nlb.]
Miejsce wydania: Mogiła, 1938
Excerpta e libro mortuorum monasterii Mogilensis ordinis Cisterciensis
Wydawnictwo: wydał Wojciech Kętrzyński, z Druk. Zakł. Narod. Ossolińskich [odbitka z V. tomu dzieła: Poloniae Historica, s. 806-813]
Miejsce wydania: Lwów, 1887
Katalog archiwum Opactwa Cystersów w Mogile
Autor: Kazimierz Kaczmarczyk, Gerard Kowalski
Wydawnictwo: Wydawnictwo Sekcji Archiwalnej Grona Konserwatorskiego Nr 1, [s. XXXII, 434, 1 nlb., tabl. 1]
Miejsce wydania: Kraków, 1918
Opactwo mogilskie. Informator
Autor: Augustyn Ciesielski, Stanisław Kazimierczyk
Wydawnictwo: [n.s.]
Miejsce wydania: Mogiła, 1948 s. 2 nlb, 44
Diplomata Monasterii Clarae Tumbae prope Cracoviam. Zbiór Dyplomów Klasztoru Mogilskiego przy Krakowie
Autor: Franciszek Piekosiński, Eugeniusz Janota
Wydawnictwo: staraniem i nakł. Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, w Druk. c. k. Uniw. Jagiell.
Miejsce wydania: Kraków, 1865
Opactwo mogilskie. O tym, jak Ciemna Mogiła zajaśniała blaskiem wielowiekowej chwały
Wydawnictwo: [maszynopis powiel., s. 2 nlb, 44]
Miejsce wydania: Kraków, 1948
Wiadomość o wizerunku cudownym Pana Jezusa w kościele OO. Cystersów w Mogile pod Krakowem: z dodatkiem nabożeństwa
Wydawnictwo: nakładem OO. Cystersów w Mogile
Miejsce wydania: Kraków, 1926
Monografja opactwa Cystersów we wsi Mogile, opracowana i pamięci ubiegłych w roku 1864 pięciuset lat istnienia Akademji Krakowskiej poświęcona przez Towarzystwo Naukowe Krakowskie
Wydawnictwo: Druk. Uniwersytetu Jagiellońskiego
Miejsce wydania: Kraków, 1867
Uwagi i uzupełnienia do katalogu inkunabułów mogilskich
Autor: Kazimierz Piekarski
Wydawnictwo: Druk. Narodowa, [odbitka z V zesz. „Exlibrisu”, s. 10]
Miejsce wydania: Kraków, 1924
Drewniane kościoły, kaplice i dzwonnice w Krakowie
Autor: Tadeusz Śledzikowski
Publikowany: Rocznik Krakowski, T. LXXIII (73): 2007 , s. 73-93
Tajemnice krakowskich budowli
Autor: Andrzej Nazar
Wydawnictwo: vis-a vis etiuda
Miejsce wydania: Kraków, 2009
Skarby krakowskich klasztorów
Autor: Janusz Tadeusz Nowak, Witold Turdza
Wydawnictwo: Muzeum Historyczne Miasta Krakowa
Miejsce wydania: Kraków, 2000
Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa
Autor : Michał Rożek
Wydawnictwo : PWN
Miejsce wydania : Warszawa, Kraków, 1993
Kleynoty Stołecznego Miasta Krakowa albo Koscioły, y co w nich jest widzenia godnego y znacznego, w Krakowie, w Drukarni Akademickiey, r. 1745
Autor: Piotr Jacek (Hiacynt) Pruszcz
Wydawnictwo: KAW (fotooffset wyd. J. Turowskiego, Kraków 1861)
Miejsce wydania: Kraków, 1983
Podkrakowskie wycieczki
Autor: Julian Zinkow
Wydawnictwo: Krakowski Ośrodek Informacji i Reklamy Turystycznej „Wawel–Tourist”
Miejsce wydania: Kraków, 1977
Kraków: przewodnik historyczny
Autor: Michał Rożek
Wydawnictwo: Wydawnictwo Dolnośląskie
Miejsce wydania: Wrocław, 1997
Kraków. Przewodnik ilustrowany
Autor: Bogusław Michalec
Wydawnictwo: Pascal
Miejsce wydania: Bielsko-Biała, 2004
Kraków
Autor: Jan K. Ostrowski
Wydawnictwo: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe
Miejsce wydania: Warszawa, 1992
Sztuka Krakowa
Autor : Tadeusz Dobrowolski
Wydawnictwo : Wydawnictwo Literackie, wyd. V, (red.) Władysław Leśniewski
Miejsce wydania : Kraków, 1978
Nowa Huta. Okruchy życia i meandry historii
Autor: Jerzy Karnasiewicz, Niward Karsznia
Wydawnictwo: Towarzystwo Słowaków w Polsce
Miejsce wydania: Kraków, 2003
Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa
Autor: Michał Rożek
Wydawnictwo: Wydawnictwo Naukowe PWN
Miejsce wydania: Warszawa, Kraków, 2000
Zwiedzamy Kraków: przewodnik turystyczny
Autor: Michał Rożek
Wydawnictwo: PTTK „Kraj”
Miejsce wydania: Warszawa, Kraków, 1989
Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa
Autor : Michał Rożek
Wydawnictwo : [Wyd. 2]. – Wydawnictwo Naukowe PWN. Oddział. – 718 s. : il., pl. ; 21 cm.
Miejsce wydania : Warszawa, Kraków, 1997
Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa
Autor: Michał Rożek
Wydawnictwo: PWN
Miejsce wydania: Warszawa, Kraków, 1993
Kraków i okolice : przewodnik
Autor : Leszek Ludwikowski
Wydawnictwo : „ Sport i Turystyka” ; [oprac. kartogr. Henryka Całkowa, Janusz Szewczuk (mapa załącznik)]. – Wyd. 3 uzup. – 219, [1] s., [1] k. pl. kolor. ; 19 cm
Miejsce wydania : Warszawa, 1991
Pomniki architektury epoki piastowskiej we województwach krakowskiem i kieleckiem, z 186 ilustracjami i mapką orjentacyjną
Autor: Tadeusz Szydłowski
Wydawnictwo: wydane z zasiłku Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, wyd. Skład Główny: Gebethner i Wolff, Druk. W. L. Anczyca i Spółki w Krakowie
Miejsce wydania: Kraków, 1928
Katalog inkunabułów biblioteki Opactwa mogilskiego oraz Katalog inkunabułów biblioteki Klasztoru Cysterskiego w Szczyrzycu
Autor: Gerard Kowalski
Wydawnictwo: nakładem Akad. Umiej., Druk. Uniw. Jagiell.
Miejsce wydania: Kraków, 1915
Sztuka romańska w Polsce
Autor: Zygmunt Świechowski
Wydawnictwo: Arkady
Miejsce wydania: Warszawa, 1983
Sztuka romańska w Polsce
Autor: Zygmunt Świechowski
Wydawnictwo: Arkady
Miejsce wydania: Warszawa, 1990
Architektura romańska w Polsce
Autor: Zygmunt Świechowski
Wydawnictwo: DiG, Stowarzyszenia Patria Polonorum, druk: Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA w Łodzi
Miejsce wydania: Warszawa, 2000
Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku
Autor: Aleksander Gieysztor
Wydawnictwo: Państwowe Wydawnictwo Naukowe (Seria: Dzieje sztuki polskiej, t. 1, red. Michał Walicki)
Miejsce wydania: Warszawa, 1971
Pomniki sztuki w Polsce, T.1 : Małopolska
Autor : Zygmunt Jerzy Łoziński
Wydawnictwo : Arkady- XXVII, 489 s., 3 mapy luz. : fot., pl., rys. ; 20 cm
Miejsce wydania : Warszawa, 1985
Malarstwo gotyckie w Polsce. Katalog zabytków, T. 2, cz. 3 Dziejów Sztuki Polskiej
Red.: Adam S. Labuda, Krystyna Secomska
Wydawnictwo: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Wydawnictwo DiG
Miejsce wydania: Warszawa, 2004
Katalog zabytków sztuki w Polsce : T. 1: Województwo Krakowskie, [1] Tekst, [2] Ilustracje
Red. : Jerzy Szablowski
Wydawnictwo : Państwowy Instytut Sztuki. Dział Inwentaryzacji Zabytków
Miejsce wydania : Warszawa, 1953
hasło: Mogiła
Publikowany: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski T. 6 , Warszawa, 1885, s. 585 – 590
Wersja cyfrowa publikacji:
Drewniane kościoły w Małopolsce Południowej
Autor: Ryszard Brykowski, Marian Kornecki
Wydawnictwo: Ossolineum, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 176 s., [139] s. tabl. : il., err. ; 18×21 cm + 1 k. mapa złoż.
Miejsce wydania: Wrocław, 1984
Kraków. Przewodnik dla zwiedzających miasto i jego okolice
Autor: Karol Estreicher
Wydawnictwo: nakładem Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, druk W. L. Anczyca i Spółki
Miejsce wydania: Kraków, 1938
Kraków. Przewodnik dla zwiedzających miasto i jego okolice, wyd. III rozszerzone
Autor: Karol Estreicher
Wydawnictwo: wyd. Łódzkie Zakłady Graficzne, Krajowa Agencja Wydawnicza (reprodukcja techniką fotooffsetową: nakładem Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków 1938)
Miejsce wydania: Kraków, 1989
Sztuka w Polsce Piastów i Jagiellonów. Zarys dziejów
Autor: Tadeusz Chrzanowski
Wydawnictwo: Wydawnictwo Naukowe PWN
Miejsce wydania: Warszawa, 1993
Sztuka Ziemi Krakowskiej
Autor : Tadeusz Chrzanowski, Marian Kornecki
Wydawnictwo : Wydawnictwo Literackie, 743, [1] s. : il. ; 25 cm
Miejsce wydania : Kraków, 1982
X x Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego
Autor: Barbara Sanocka (tekst), Marcin Klag (oprac. graf.)
Wydawnictwo: Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Małopolski Instytut Kultury w Krakowie
Miejsce wydania: Kraków, 2007
Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym, T. II
Autor: Michał Baliński, Tymoteusz Lipiński
Wydawnictwo: Nakładem i Drukiem S. Orgelbranda Synów
Miejsce wydania: Warszawa, 1885
adres: ul. Klasztorna 11, Kraków
gmina: Kraków
powiat: Kraków
gospodarz: Opactwo oo. Cystersów w Krakowie
www: http://www.mogila.cystersi.pl
e-mail: [email protected]
telefon: 12 644 23 31, 12 644 69 92
(najedź kursorem myszy na zdjęcie, aby uaktywnić strzałki nawigacyjne)