Klasztor i kościół Reformatów w Kętach
Położone w dolinie rzeki Soły, w Kotlinie Oświęcimskiej Kęty są jednym z najstarszych miast w Małopolsce. Pierwszy dokument potwierdzający prawa miejskie datowany jest na 1277 rok, zaś pierwsza wzmianka o nazwie – Canthi – pochodzi z 1242 roku i wywodzi się najprawdopodobniej od słowa ‘kąt’. Być może jest to nawiązanie do ustronnego (ówcześnie) położenia miasta. W XIII i XIV wieku funkcjonowała również niemiecka nazwa Liberwelde (także w wariancie Libinwelde i Liberweld). Ciekawą pozostałością niemieckiego osadnictwa na tych terenach jest język wilamowicki.
Aż do XVI wieku rozwój Kęt napędzały handel i rzemiosło. Koniec okresu prosperity przypieczętowały dwa potężne pożary (1652, 1657) oraz splądrowanie miasta w czasie potopu szwedzkiego (1655). W drugiej połowie XVII wieku, w z wolna odbudowującym się mieście, rozwijał się kult Jana Kantego (zwanego też Janem z Kęt, od 1737 roku patrona Polski). Siedem lat po beatyfikacji najsłynniejszego kęczanina, w 1687 roku, rozpoczął się proces kanonizacji. W tym samym roku Andrzej z Żydowa Żydowski, sędzia krakowski, poseł na Sejm i wieloletni doradca króla Jana III Sobieskiego, podjął starania u o. Joachima Stenzla, prowincjała prowincji małopolskiej Zakonu Braci Mniejszych, o sprowadzenie do Kęt franciszkanów. Według źródeł, główną motywacją przyszłego fundatora klasztoru była chęć wzmocnienia kościoła katolickiego w obawie przed rosnącym wpływem protestantyzmu na tych terenach.
Po licznych perypetiach związanych z pozyskiwaniem koniecznych zgód oraz zmianą działki pod budowę, w marcu 1699 roku władze miejskie Kęt wydały zgodę na wzniesienie klasztoru, a w ślad za nimi dostojnicy kościelni i starosta zatorski. W sierpniu tego samego roku król August II Mocny nadał przywilej fundacyjny klasztoru franciszkanów w Kętach. 18 października 1699 roku, w obecności Jana z Żydowa Żydowskiego i Stanisława Zdanowskiego – drugiego fundatora, miało miejsce poświęcenie krzyża na miejscu przyszłego założenia klasztornego. Pierwsi zakonnicy przybyli do Kęt 4 października 1700 roku, w dniu wspomnienia św. Franciszka z Asyżu. Dokładnie 14 lat później, 4 października 1714 roku, po trwających 11 lat pracach, biskup krakowski Kazimierz Łubieński uroczyście poświęcił kościół klasztorny pw. Niepokalanego Poczęcia NMP.
Polscy reformacji stworzyli własny styl w ramach architektury baroku, zwany barokiem reformackim. Charakterystyczne dla tego nurtu są jednonawowe świątynie na planie prostokąta, z wydłużonym prezbiterium, oraz zabudowania klasztorne na planie czworoboku z wirydarzem i studnią pośrodku. Nie inaczej jest w przypadku kęckiego założenia klasztornego, które łudząco przypomina reformackie siedziby w Bieczu, Wieliczce czy Jarosławiu. Do franciszkańskiej tradycji nawiązuje również masywny krzyż w głównym ołtarzu kościoła, wykonanym w stylu dojrzałego baroku przez o. Modesta Gronalewicza w latach 1710–1714. W dolnej części, po obu stronach głównego ołtarza, znajdują się bramki z wizerunkami św. Piotra i Pawła, prowadzące do chóru zakonnego. Kaplica kryje w sobie najcenniejszy zabytek kęckiego klasztoru: polichromowaną rzeźbę Piety dłuta nieznanego autora z pierwszej poł. XV wieku. Na uwagę zasługuje również alabastrowa płaskorzeźba przedstawiająca scenę Ukrzyżowania, datowana na połowę XVI wieku.
W nawie kościoła znajduje się sześć ołtarzy bocznych – trzy barokowe z czasów konsekracji świątyni i trzy neobarokowe z końca XIX wieku. Świętego Franciszka dostrzec można na jednym z bocznych, barokowych ołtarzy. A patronkę kościoła – pod sklepieniem, na tęczy pokrytej malowidłem. Omawiając wyposażenie świątyni warto również wspomnieć o zabytkowych organach z 1891 roku, wykonanych przez firmę Gebrüder Rieger w fabryce organów w Krnov, na Śląsku Opackim.
Specyfikę franciszkańskiej pobożności, pielęgnującej kult Męki Pańskiej, podkreślają stacje Drogi Krzyżowej wokół placu przed kościołem (zwanym też odpustowym), wkomponowane w mur otaczający klasztor. Stojąc w tym miejscu warto spojrzeć w górę, na usytuowaną na kolumnie kamienną rzeźbę Matki Boskiej Niepokalanej, sprowadzoną do Kęt najprawdopodobniej przez pierwszych braci. Choć jest starsza od całego założenia klasztornego, ustawiono ją tutaj na początku XIX wieku. Być może dlatego, że do 1795 roku na placu odpustowym znajdował się cmentarz komunalny, zlikwidowany na mocy dekretu cesarza Józefa II Habsburga, który kierowany względami sanitarnymi zakazał pochówku na terenach miejskich. Zakonników i dobroczyńców klasztoru chowano w podziemiach kościoła. Śladem tych pochówków jest wspólna mogiła zlokalizowana przy wejściu do świątyni, do której przeniesiono prochy.
Jeszcze jednym elementem charakterystycznym dla franciszkańskich klasztorów, o którym nie sposób nie wspomnieć, jest ufundowana w 1901 roku kaplica pw. Przemienienia Pańskiego, zwana również kaplicą Porcjunkuli. Zwieńczona ażurową wieżyczką, przylega do wschodniej ściany prezbiterium kościoła i połączona jest korytarzem z kaplicą św. Dydaka. Murowana kaplica została wystawiona dzięki darom kęczan i zastąpiła prowizoryczną drewnianą, budowaną rokrocznie z okazji odbywającego się 2 sierpnia odpustu Porcjunkuli . Tradycja odpustu Matki Bożej Anielskiej sięga początków zakonu i nawiązuje do oryginalnej kaplicy Porcjunkuli (z łac. cząsteczka), w której mieszkał i nauczał św. Franciszek z Asyżu.
Rytm życia zakonnego wybijają dwa zabytkowe drewniane zegary. Jeden, stojący w zakrystii, pochodzi z XVIII wieku. Drugi, jeszcze starszy, z końca XVII wieku, wmontowany jest w klasztorny mur. O upływającym czasie przypomina również zegar słoneczny na ścianie wirydarza, głoszący po łacinie: „Ciągle ucieka godzina, czas ginie, ileż go umknęło, zaoszczędzony niech będzie twój czas”.
Jedną z najsłynniejszych postaci związanych z kęckim klasztorem jest o. Ambroży Trausyl – wybitny botanik i taternik, przyjaciel ks. Józefa Stolarczyka z Zakopanego. Jego Opis niektórych roślin systemu Linneusza przechowywany jest do dzisiaj w bibliotece oo. Reformatów w Krakowie. Choć w klasztornym ogrodzie nie znajdziemy dziś śladów botanicznej pasji tego franciszkanina, jest to miejsce otwarte dla mieszkańców Kęt.
W 2019 roku, z inicjatywy Rafała Piskorka – kolekcjonera i regionalisty, w piwnicach klasztoru zostało utworzone muzeum. Otwarte dla zwiedzających od czerwca 2020 roku, udostępnia prywatne zbiory założyciela. Wśród eksponatów znajdziemy m.in. figurki sakralne, wyposażenie liturgiczne, święte obrazy a nawet fisharmonie. Na gości odwiedzających klasztor czeka również sklepik zielarski i kawiarnia.
Błachut A.J., Architektura zespołów klasztornych reformatów małopolskich w XVII wieku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1979, t. XXIV, nr 2, s. 219–242, bit.ly/3rFeUiU (dostęp: kwiecień 2022).
Co za historia, odc. 5 – Klasztor Franciszkanów w Kętach, Muzeum im. Aleksandra Kłosińskiego w Kętach, https://www.youtube.com/watch?v=UamX5iuW9_k (dostęp: kwiecień 2022)
Droździk W., Z dziejów Kęt, Kraków 1979.
Gieruszczak Ł., Głośny botanik – Ambroży Trausyl OFM (1809–1889), „Almanach Kęcki” 2020, nr XXIII, s. 83–86.
Nycz M., Gniazdo pod białą orlicą. 300 lat klasztoru franciszkanów w Kętach, „Almanach Kęcki” 2014, nr XVIII, s. 95–119.
Wilczyński M., Klasztór OO. Reformatów w Kętach. Monografia. Ze źródeł domowych, Kraków 1893, bit.ly/3jVACuJ (dostęp: kwiecień 2022).
http://kety.franciszkanie.pl/index.php?a=home (dostęp: kwiecień 2022)
adres: ul. Klasztorna 1 32-650 Kęty
gmina: Kęty
powiat: oświęcimski
gospodarz: Klasztor oo. Reformatów Franciszkanów w Kętach
www: http://kety.franciszkanie.pl/index.php?a=home
- Klasztor i kościół Reformatów w Kętach
- Muzeum im. Aleksandra Kłosińskiego w Kętach
- Osiedle domów górniczych – Stara Kolonia w Brzeszczach
- Muzeum Zamek w Oświęcimiu
- Synagoga i Muzeum Żydowskie w Oświęcimiu
- Zajawka
- Wystawa „Klisze pamięci” w Harmężach
- Rezerwacja
- Muzeum Historyczno-Etnograficzne w Andrychowie