Muzeum Historyczno-Etnograficzne w Andrychowie

Andrychów, położony urokliwie nad rzeką Wieprzówką, u podnóży Pańskiej Góry w Beskidzie Małym, był niegdyś jednym z najbardziej uprzemysłowionych miast w całej Galicji. Osada, początkowo zwana Indrzychowem (później Jędrzychów, z łaciny Andrichovia), istniała już na początku XIV wieku. W źródłach pisanych pojawia się po raz pierwszy w 1344 roku jako Henrychów. Niespełna sto lat później Jan Długosz nazywa go Gendrychowem.

Historia Andrychowa nabiera tempa w XVIII wieku, wraz z rozwojem tkactwa opartego na uprawianym lokalnie lnie. Z pozyskiwanej przędzy tkano płótna zwane drelichami. Pierwsza wzmianka o ośrodku tkackim na tym terenie pochodzi z 1674 roku i dotyczy… rozprawy o kradzież płótna dworskiego wytworzonego przez miejscowych tkaczy. Andrychowscy chłopi nie poprzestawali na lokalnym rynku zbytu. Wypełnione drelichami wozy docierały z Andrychowa aż do Lwowa, Moskwy, Marsylii, Barcelony, Smyrny czy Stambułu. Finansowanie tych handlowych wypraw było możliwe dzięki zawiązywanym przez kupców spółkom, tzw. chłopskim kolegacjom. 

Przedsiębiorcze podejście cechowało nie tylko andrychowskich chłopów. Na początku XVIII wieku Franciszek Ksawery Schwarzenberg-Czerny, ówczesny właściciel klucza andrychowskiego (aż do 1945 roku Andrychów pozostawał w prywatnych rękach), chcąc podnieść gospodarkę po zniszczeniach spowodowanych epidemiami i wojnami, sprowadził wyspecjalizowanych tkaczy z Belgii, Saksonii i Śląska oraz umożliwił chłopom wykup ziemi. Podjął również starania o lokację miasta. Udało się to dopiero kolejnemu właścicielowi – Stanisławowi Ankwiczowi. Jednak jeszcze za życia Franciszka, w 1750 roku, Andrychów uzyskał królewski przywilej na organizację jarmarków. Zezwolono również na utworzenie organizacji cechowych. Było to ewenementem na skalę Rzeczpospolitej, gdyż te prawa przysługiwały z natury miastom. Andrychowanie nie musieli jednak długo czekać. Na podstawie przywileju królewskiego z 24 października 1767 roku, wprowadzonego w życie przywilejem Stanisława Ankwicza 8 maja 1768 roku, Andrychów stał się miastem. Pod lokację wydzielono część wsi. Tym samym, aż do połączenia w 1886 roku, miasto Andrychów sąsiadowało ze wsią Andrychów. 

W XIX wieku rewolucja przemysłowa ogarnęła Europę, w tym także Andrychów. Lniane tkaniny sukcesywnie wypierała bawełna – znacznie tańsza i łatwiejsza w obróbce. Ucierpiało nie tylko lokalne tkactwo, ale również inne powiązane z nim rzemiosła. Do Andrychowa zaczęli ściągać żydowscy przedsiębiorcy. Na miejscu rzemieślniczych warsztatów wyrastały przędzalnie, tkalnie i farbiarnie. Jednocześnie nowa żydowska społeczność znacznie przyczyniła się do rozwoju życia kulturalno-społecznego i modernizacji miasta. Przełomowy dla Andrychowa okazał się przyjazd braci Emila i Samuela Czeczowiczków – czeskich fabrykantów pochodzenia żydowskiego, którzy w 1908 roku, przy wsparciu Rady Miejskiej, uruchomili Pierwszą Galicyjską Tkalnię Mechaniczną. Inwestorzy zobowiązali się m.in. do zatrudniania wyłącznie lokalnych robotników. I tak w latach 20. załoga fabryki liczyła ponad 3000 pracowników.

W dwudziestoleciu międzywojennym Andrychów rozkwitł również jako miejscowość letniskowa. Turystów przyciągały m.in górskie szlaki Beskidu Małego, park miejski na Pańskiej Górze czy nowoczesna infrastruktura sportowa – odkryty basen i stadion. 

By przenieść się do przedwojennego Andrychowa i doświadczyć codzienności jego mieszkańców, wystarczy odwiedzić prywatne Muzeum Historyczno-Etnograficzne przy ulicy Podgórskiej 3. Muzeum działa od 2001 roku i jest owocem wieloletniej pasji i pracy jednego człowieka. Edward Wincenty Szlagor – urodzony w Andrychowie, z wykształcenia prawnik, żywił głębokie zainteresowanie historią miasta, w tym jego żydowskiej społeczności. Współpracował m.in z Muzeum Auschwitz, Instytutem Yad Vashem czy fundacją Szalom. Kierując się mottem „ratujmy, co się da”, w rodzinnym domu postanowił zachować odchodzący świat swoich rodziców i dziadków. Oprócz pamiątek rodzinnych zbiory muzeum uzupełnia prywatna kolekcja artefaktów związanych z historią miasta, jego żydowskich mieszkańców, a także zbierane przez lata miejscowe sprzęty i narzędzia gospodarskie. Po śmierci założyciela w 2018 roku opiekę nad muzeum przejęła jego córka, Iwona Dyla. 

Muzeum mieści się na terenie gospodarstwa zamieszkałego niegdyś przez rodziny Okrzosów i Kusiów. Na 10 ha znajdowały się zabudowania mieszkalne, gospodarskie i – jeden z licznych w tej okolicy – młyn oraz tartak. Te ostatnie, dotknięte polityką fiskalną lat 50., nie przetrwały do dziś. Na muzeum składa się dom rodzinny oraz stodoła o długości 40 m – najdłuższa w Andrychowie! 

Cały kompleks splata miejskie i wiejskie światy, które przenikały się w przedwojennym Andrychowie. Ceglany dom o mansardowym dachu jest świetnie zachowanym przykładem budownictwa mieszkalnego lat 30. Plany architektoniczne domu pochodzą z 1931 roku. Mieści się tu stała ekspozycja „Życie i praca mieszkańców Podbeskidzia na przełomie XIX i XX wieku”. W zachowanym układzie wnętrz znajdziemy kuchnię, salon, jadalnię oraz kancelarię dawnego tartaku. Z oryginalnych sprzętów, przedmiotów życia codziennego i pamiątek rodzinnych możemy wyczytać ślady historii Andrychowa. 

Stodoła przenosi nas w świat starych sprzętów i narzędzi rolniczych. Część z nich, o egzotycznie dziś brzmiących nazwach (chomąto, wiejok, ostrewka, brona…), była w użyciu jeszcze w latach 70. W jednym z pomieszczeń mieści się izba pamięci martyrologii Żydów Andrychowskich, dokumentująca życie społeczności żydowskiej w latach 20. i 30. oraz wojenne i powojenne losy poszczególnych żydowskich rodzin (w czasie okupacji hitlerowskiej na terenie Andrychowa funkcjonowało getto, zlikwidowane w listopadzie 1943 roku). Wśród eksponatów znajdziemy przedmioty kultu, memorabilia z czasów powstawania państwa Izrael, ale też reklamę Pierwszej Galicyjskiej Tkalni Mechanicznej braci Czeczowiczka z charakterystycznym logiem ABC (Andrychów Bracia Czeczowiczka).

Muzeum nie ma stałych godzin otwarcia. Jest udostępnione zwiedzającym po wcześniejszym umówieniu się drogą mailową.