Fabryka Lokomotyw „Fablok” w Chrzanowie

Powstanie w 1919 roku Pierwszej Fabryki Lokomotyw w Polsce „Fablok” w Chrzanowie było przełomową inwestycją nie tylko dla Chrzanowa, ale i w skali całej II RP. Kolej stanowiła krwiobieg nowo odrodzonego państwa polskiego – była kluczowym środkiem transportu pasażerskiego i towarowego, a także motorem napędowym rozwoju przemysłu. Po odzyskaniu niepodległości na terenach dawnych trzech zaborów pozostały 4762 lokomotywy – w większości o przestarzałej konstrukcji lub w złym stanie technicznym. Z czasem okazało się, że 48 procent z nich nie nadaje się do użytku. Uruchomienie produkcji nowoczesnego polskiego taboru kolejowego było w tej sytuacji koniecznością i priorytetem.  

Historia Fabloku rozpoczęła się od prywatnej inicjatywy czterech przedsiębiorców: Piotra Drzewieckiego, Władysława Jechalskiego, Stanisława Karłowskiego i Leopolda Wellisza. 22 maja 1919 roku status założonej przez nich spółki akcyjnej „Fabryka Lokomotyw w Polsce S.A.” został zatwierdzony przez ministra przemysłu i handlu oraz ministra skarbu. Przedsięwzięcie współfinansował Bank Małopolski w Krakowie i Bank Handlowy w Warszawie. Pół roku później spółka wykupiła od gminy Chrzanów tereny w pobliżu linii kolejowych pod budowę zakładu. To właśnie rozwinięta infrastruktura kolejowa była jedną z przyczyn wyboru Chrzanowa na lokalizację fabryki. Od 1856 roku miasto było istotną stacją węzłową na linii cesarsko-wiedeńskiej (Kraków–Wiedeń). Za Chrzanowem przemawiał również łatwy dostęp do surowców oraz bliskość zakładów W. Fitzner i K. Gamper Spółka Akcyjna w Sosnowcu i Dąbrowie, które miały dostarczać kotły nowo powstałej fabryce (początkowo nawet Fablok planowany był jako część tych zakładów). W 1920 roku rząd  – żywo zainteresowany powstaniem pierwszej polskiej fabryki lokomotyw, podpisał porozumienie ze spółką na budowę tysiąca dwustu lokomotyw w ciągu dziesięciu lat. W tym samym roku zmieniono też nazwę spółki na „Pierwsza Fabryka Lokomotyw w Polsce S.A. – Zakłady w Chrzanowie”, w skrócie „FABLOK”. 

Budowa fabryki ruszyła pełną parą w 1921 roku. Powstała w ciągu trzech lat zabudowa uznawana jest za wybitne osiągnięcie architektury przemysłowej międzywojennej Polski. Na szczególną uwagę zasługują dwa dominujące w przestrzeni zakładu budynki: hala wydziału montażowego i hala warsztatu mechanicznego, wyróżniające się awangardową, śmiałą konstrukcją. W obu halach, a także w mniejszym budynku kuźni, zastosowano żelbetowe filary i stropy. Przeszklenia na całej długości u szczytu ścian dostarczały mnóstwo dziennego światła. W 1928 roku fabryka zajmowała już 800 000 m2 i przypominała odrębne miasto. Fablok posiadał własną kotłownię, centralę elektryczną, wieżę ciśnień, która dostarczała wodę na teren całego zakładu i osiedla robotniczego, a także własną bocznicę i tory kolejowe, łączące wszystkie budynki fabryczne. W 1936 roku architektura Fabloku wzbogaciła się o modernistyczny gmach Biura Głównego, w którym mieściła się siedziba dyrekcji i dział administracyjny. Przebudowany znacznie w latach 60. budynek utracił swój pierwotny wygląd. 

Tempo produkcji w Fabloku było zawrotne. Już 7 kwietnia 1924 roku oddano do użytku pierwszą lokomotywę. Był to parowóz Tr21, wykonany na bazie austriackich części z firmy Staats-Eisenbahn-Gesellschaft w Wiedniu, która początkowo wspierała chrzanowską fabrykę w zakresie projektowania i konstruowania lokomotyw. Pierwsza lokomotywa wyprodukowana w całości w Fabloku opuściła fabrykę już 18 lutego 1925. W tym samym roku oddano do użytku setną maszynę. W 1927 roku, z okazji wypuszczenia dwusetnej lokomotywy, z wizytą do Fabloku przyjechał sam prezydent Ignacy Mościcki. Wielkim wydarzeniem była również produkcja pięćsetnej lokomotywy na zamówienie Towarzystwa Kolei Francuskich w Maroku. Tzw. „pięćsetka” popłynęła do Maroka w 1932 roku. Już rok wcześniej Fablok rozpoczął produkcję parowozów eksportowych. Przez całe lata 30. polskie lokomotywy sprzedawano na Łotwę, do Maroka, ZSRR czy Bułgarii (pierwszy parowóz poprowadził sam car Borys III, który miał uprawnienia maszynisty!). Z fablokowskich hal wyszły również na świat dwie legendy międzywojennego polskiego kolejnictwa. W 1936 roku wyprodukowano pięć sztuk aerodynamicznych wagonów motorowych 1Ws, znanych powszechnie jako „Luxtorpedy”. Jedna z nich ustanowiła do dziś niepobity rekord przejazdu na trasie Kraków–Zakopane: 2 godz. 18 min. Prawdziwą sensacją był parowóz pośpieszny Pm36, zaprojektowany w całości przez prof. inż. Kazimierza Zembrzuskiego, który kierował biurem konstrukcyjnym Fabloku w latach 1930–1939. Wyprodukowano jedynie dwa egzemplarze tego niezwykle nowoczesnego na tamte czasy projektu. Pierwszy z nich, wyposażony w aerodynamiczną otulinę Pm36-1, otrzymał złoty medal na Światowej Wystawie Sztuki i Techniki w Paryżu w 1937 roku. Drugi, pozbawiony otuliny Pm36-2 (zwany „Piękną Heleną”), był wykorzystywany do celów badawczych. Przejęta w czasie II wojny światowej przez Niemców, a później Rosjan, słynna lokomotywa Pm36-1 nigdy się nie odnalazła. „Piękna Helena” za to przetrwała wojnę i dziś można ją podziwiać w Lokomotywowni Wolsztyn.

Od początku zakładano, że nowo powstała fabryka przyciągnie rzesze pracowników również spoza Chrzanowa. Równocześnie z budową hal i infrastruktury fabrycznej w latach 1921–1924 w sąsiedztwie Fabloku wyrosły dwa osiedla zakładowe dla zatrudnionych w fabryce urzędników i robotników: Kolonia Fabryczna i Kolonia Rospontowa. Oba osiedla zostały wzniesione w modernistycznym stylu, według koncepcji miasta-ogrodu. Pierwsze z nich, przeznaczone głównie dla urzędników i majstrów, składało się z 11 murowanych domów (do dziś zachowało się 8), usytuowanych w dwóch rzędach wzdłuż drogi prowadzącej do fabryki. Wszystkie domy w Kolonii Fabrycznej miały dostęp do elektryczności i bieżącej wody. Projekt osiedla zakładał również powstanie ochronki (tę oddano do użytku w 1924 roku na osiedlu Rospontowa) i stadionu sportowego (ukończonego w 1928 roku). Oddalona nieco od Fabloku Kolonia Rospontowa odróżniała się od Kolonii Fabrycznej niższym standardem. W skład osiedla wchodziły 3 parterowe bliźniaki dla urzędników oraz 9 budynków wielorodzinnych, w których mieszkali robotnicy. Z inicjatywy pracowników powstał tam również kościół, który wzniesiono w latach 1935–1939 według modernistycznego projektu Stanisława Oszackiego. W latach 1925–1927 powstały również reprezentacyjne kamienice dla urzędników Fabloku. W jednej z nich, przy ul. Paderewskiego 4, mieszkał Kazimierz Zembrzuski. Wraz z powstaniem osiedli robotniczych rozkwitło życie społeczno-kulturalne zakładu. Powołany w 1926 roku klub sportowy „Towarzystwo Sportowe Fablok” (od 1928 roku działający pod nazwą „Towarzystwo Sportowo-Oświatowe Fablok”) w 1939 roku prowadził już 14 sekcji.  W rozegranym w 1927 roku pierwszym meczu piłki nożnej fablokowska drużyna rozgromiła KS Trzebinia 6:1. Przy fabryce działała również założona w 1928 roku orkiestra dęta. 

W 1939 roku Fablok został przejęty przez Niemców i wcielony do koncernu Henschel & Sohn w Kassel. Początkowo funkcjonował  jako Erste Lokomotivfabrik in Polen A. G. Chrzanow. Od 1941 roku przemianowano zakład na Oberschlesische Lokomotivwerke A. G. Krenau, w skrócie: „OBERLOK”. Czasy, kiedy z fablokowskich hal wyjeżdżały smukłe pospieszne lokomotywy, minęły bezpowrotnie. Niemcy postawili na produkcję parowozów towarowych, m.in. tzw. parowozów Riesa, przeznaczonych głównie do pracy na kolejach leśnych i przemysłowych. Po wojnie, w latach 1946–1950, kontynuowano produkcję tych maszyn pod spolszczoną nazwą „Ryś”. Jeden z nich, model T49 „Ryś”, stoi obecnie w Chrzanowie na placu Tysiąclecia. Rysie zasłużyły się w czasie odgruzowywania Wrocławia i Warszawy. Innym masowo produkowanym w czasach wojennych modelem był Ty42 – parowóz towarowy niezawodnej konstrukcji niemieckiej. Tzw. lokomotywa wojenna, Kriegslokomotive, służyła do obsługi linii kolejowych na terenach zdobytych przez III Rzeszę. Już po wojnie, aż do końca ery parowozów, był to najliczniej produkowany model. Egzemplarz, który stoi dzisiaj na terenie Fabloku, pochodzi z 1946. 

Znacjonalizowany w 1947 roku Fablok trzy lata później przemianowano na Fabrykę Lokomotyw im. Feliksa Dzierżyńskiego. Dzięki inż. Klemensowi Sieleckiemu, który wraz z grupą pracowników zabezpieczył w czasie wojny dokumentację techniczną i wyposażenie fabryki, szybko wznowiono produkcję. W nowej rzeczywistości polityczno-gospodarczej postawiono głównie na lokomotywy spalinowe. Najliczniej produkowanym w latach 1947–1992 modelem była wykorzystywana do ciężkich prac manewrowych i prowadzenia lekkich składów towarowych lokomotywa spalinowa Sm42. W okresie PRL-u kontynuowano również produkcję na eksport  –  chrzanowskie lokomotywy sprzedawano do Albanii, Bułgarii, Chin, Jugosławii, Korei, Rumunii, Węgier, ZSRR i Maroka. 

Wraz ze wznowieniem działalności po wojnie na powrót rozkwitło życie zakładowe. Jeszcze w styczniu 1945 roku ówczesny dyrektor Fabloku Michał Nosek powołał do życia Szkołę Przemysłową, która miała rozwiązać problem niedostatku wykwalifikowanej kadry. 9 marca 1945 roku utworzono Prywatną Męską Szkołę Mechaniczną Pierwszej Fabryki Lokomotyw w Polsce S.A. w Chrzanowie. Po licznych przekształceniach placówka funkcjonuje do dzisiaj jako Zespół Szkół Technicznych „FABLOK” w Chrzanowie. Budynek dla szkoły wzniesiono w 1949 roku, już za czasów dyrekcji Janusza Baurskiego. Z jego też inicjatywy powołano do życia w 1950 roku Zakładowy Dom Kultury, który kontynuował przedwojenną działalność Towarzystwa Sportowo-Oświatowego Fablok. W ramach trzech działów: Oświaty, Dziecięcego i Artystycznego, organizowano wieczornice, zabawy, odczyty i prelekcje. Zakładowy Dom Kultury prowadził również bibliotekę, Uniwersytet dla Rodziców czy Uniwersytet Robotniczy. W oddanej do użytku w 1956 roku siedzibie trzy lata później otwarto Kino Fablok – pierwsze panoramiczne kino na terenie powiatu chrzanowskiego. Na fasadzie opuszczonego dziś budynku wciąż można podziwiać mozaikę ceramiczną autorstwa Ewy Żygulskiej.

1963 rok przyniósł kres ery parowozów. Z biegiem lat zmianie uległ też profil działalności dawnego Fabloku. Przemianowany w 1977 roku na „Fabrykę Maszyn Budowlanych i Lokomotyw Bumar – Fablok” zakład produkował również walce drogowe, przekładnie tramwajowe, maszyny górnicze, żurawie czy koparki. Po zmianie ustroju nastąpił wieloletni proces prywatyzacji. Do starej nazwy „Pierwsza Fabryka Lokomotyw w Polsce Fablok S.A.” powrócono w 2009 roku. Zaledwie cztery lata później Fablok ogłosił upadłość. W 2019 roku – równo sto lat od powstania Fabloku – teren i wyposażenie słynnej chrzanowskiej fabryki wykupiła firma Martech-Plus, produkująca lokomotywy i urządzenia dla branży kolejowej. W tym samym roku Miejska Biblioteka Publiczna w Chrzanowie zrealizowała projekt „Pociąg do tradycji”, w ramach którego wspólnie z mieszkańcami i dawnymi pracownikami Fabloku przypomniano o historii zakładu, m.in. w formie spacerownika „Szlakiem Fabloku”.