Architektura uzdrowiskowa – pałac Vauxhall, łazienki „Zofia” i park zdrojowy w Krzeszowicach
Pierwsze wzmianki o dziejach Krzeszowic pochodzą z 1286 r., kiedy to Fryczko, wójt z Bytomia, uzyskał przywilej na założenie w istniejącej już wsi sołectwa na prawie magdeburskim. Wieś należała do biskupów krakowskich, następnie do Jana Tęczyńskiego, a później przechodziła kolejno w ręce Opalińskich, Sieniawskich i Czartoryskich. To właśnie za czasów rodziny Czartoryskich, w latach 1770-1816, nastąpił rozwój uzdrowiska w Krzeszowicach.
Lecznicze właściwości tutejszych wód były znane już na początku XVII w.: zapisy o wykorzystaniu wód siarczanych do leczenia bydła pochodzą z kroniki parafialnej z 1625 r. Pierwszy zdrój ocembrowano w latach 70. XVIII w., kiedy to przystąpiono do organizacji krzeszowickiego uzdrowiska. Książę August Czartoryski wybudował wówczas pierwsze urządzenia kąpielowe. Kolejne obiekty realizowała po jego śmierci córka księżna Izabella Lubomirska. W 1788 r. zespół uzdrowiskowy składał się z kilku niewielkich domków kąpielowych, dwóch łaźni, szpitala oraz budynku dla ubogich gości.
Uzdrowisko przyciągało wielu gości, dla których w latach 1783-1789 wzniesiono pałac Vauxhall. Zaprojektowany przez Szczepana Humberta, miał być centralnym punktem założenia uzdrowiskowego. Piętrowy pałacyk, zbudowany na planie prostokąta mieścił sale i pokoje przeznaczone do różnych zabaw. Dekoracja architektoniczna klasycystycznego budynku jest dość oszczędna, skupiona głównie na ozdobnych obramieniach prostokątnych i półkolistych okien. Pomimo zmiany przeznaczenia pałacyku, do dziś jest czytelny pierwotny układ z dużą salą przeznaczoną na zabawy i koncerty oraz z kilkoma mniejszymi pokojami. Szerokie, drewniane schody prowadzą na piętro, gdzie znajduje się również duża sala zabaw. Wnętrza zdobiły bogate sztukaterie oraz galeria portretów rodziny Lubomirskich i Tęczyńskich. Działalność rozrywkową dla kuracjuszy prowadzono tutaj do końca XIX w. Później budynek pełnił rolę administracyjną, a obecnie mieści się tutaj ośrodek kultury i galeria wystawiennicza.
Nieopodal pałacyku powstały w 1819 r. łazienki nazywane Zielonymi. Prawdopodobnie wzniesiono je na miejscu wcześniejszej łaźni. Budowa łazienek nastąpiła już po przejęciu majątku krzeszowickiego przez wnuka Izabelli Lubomirskiej Artura Potockiego i jego żonę Zofię z Branickich. Na parterze budynku znajdowały się łazienki, a na piętrze mieszkania dla kuracjuszy. Od połowy XIX w. łazienki nazywano Zofia i ta nazwa zachowała się do dzisiaj. W latach 1875-1876 budynek został gruntownie przebudowany i unowocześniony. Kolejne modernizacje miały miejsce w latach 20. oraz 60. i 70. XX wieku. Rozbudowy łazienek w ostatnich kilkudziesięciu latach znacznie powiększyły jego powierzchnię. Działające od początku XIX w. łazienki do chwili obecnej utrzymały swoją funkcję. Obecnie prowadzone jest tutaj leczenie pacjentów głównie ze schorzeniami reumatologicznymi i pourazowymi.
Krzeszowickie uzdrowisko przeżywało największy rozkwit w połowie wieku XIX w. Wówczas też (1847) uruchomiona została linia kolejowa z Krakowa do Mysłowic przez Krzeszowice. W 2. połowie XIX w. dzięki staraniom Józefa Dietla unowocześniono urządzenia kąpielowe i stosowane w uzdrowisku metody lecznicze. W okresie międzywojennym Krzeszowice uzyskały prawa miejskie oraz status uzdrowiska. Podczas II wojny światowej budynki łazienek zostały zdewastowane, jednak w 1964 r. reaktywowano uzdrowisko, a w pobliżu łazienek odkryto dwa nowe źródła mineralne: solankowe i siarczane.
Obok łazienek i pałacyku ważnym miejscem jest park zdrojowy, którego malownicze ścieżki biegną wzdłuż rzeczki Krzeszówka. W nim, nieopodal kościoła znajduje się Zdrój Główny, ocembrowany w latach 70. XVIII w., oraz kapliczka, w której mieścił się zbiornik wody siarczanej. W parku, ukryty wśród drzew, stoi kamienny krzyż z 1851 r. W tym miejscu, jak mówi miejscowa opowieść, Katarzyna Potocka żegnała się z mężem Adamem aresztowanym przez władze zaborcze.
Warto także zajrzeć na pobliskie podwórko dawnego uzdrowiskowego domu gościnnego, a obecnie liceum. Znajduje się tutaj drewniana willa „Japonka”, gdzie kiedyś krzeszowiccy kuracjusze spotykali się przy popołudniowej kawie.
Tekst: B. Sanocka (2009)
Ziemia chrzanowska i dolinki podkrakowskie : mapa turystyczna : skala 1 : 50 000
Wydawnictwo: Wydawnictwo Kartograficzne COMPASS nr kat. 226
Miejsce wydania: Kraków, 2007
Krzeszowice : miasto i gmina bez tajemnic : przewodnik 2010 – 2011
Autor: teksty : Archiwum Urzędu Miejskiego
Wydawnictwo: Wydawnictwo “Omega” : Kraków, wydanie II, s. 108 : il. (w tym kolor.) ; 21 cm
Miejsce wydania: Kraków, 2009
Ziemia krzeszowicka na starych kartach pocztowych 1898-1941 / [zred. i oprac. na podst. zbiorów własnych Andrzej Nąckiewicz]
Autor: [zred. i oprac. na podst. zbiorów własnych Andrzej Nąckiewicz]
Wydawnictwo: Krzeszowice: Zarząd Miejski, Firma Handlowa “Jago”, zaprojektował i przygotował do druku Roman Nawrocki, druk : Luxart : Wola Filipowska, wydanie pierwsze, 116 s. : il. (w tym kolor.) ; 21 cm
Miejsce wydania: [Krzeszowice], [2006 ?]
Cesarski i Królewski Namiestnik : życie i działalność polityczna Andrzeja hrabiego Potockiego
Autor: Andrzej Władysław Korusiewicz
Wydawnictwo: Kraków: Wydawnictwo i Drukarnia Towarzystwa Słowaków w Polsce, 154, [2] s., [2] k. tabl. : il. ; 21 cm
Miejsce wydania: Kraków, 2008
Panowie na Krzeszowicach
Autor: Andrzej Władysław Korusiewicz
Wydawnictwo: Kraków: Wydawnictwo i Drukarnia Towarzystwa Słowaków w Polsce, 137 s., [6] s. : il. ; 22 cm
Miejsce wydania: Kraków, 2005
Krzeszowice. Dolinki Podkrakowskie. Historia, krajobrazy, przyroda
Autor: Anna Kubajak
Wydawnictwo: Wydawnictwo “Kubajak”: Krzeszowice, druk: Colonel: Kraków
Miejsce wydania: Kraków, 2003
Krajobraz kulturowy Polski : Województwo Małopolskie
Red.: Janusz Bogdanowski
Wydawnictwo: Stowarzyszenie “Kultura i Natura” im. Jana Gwalberta Pawlikowskiego, Wydawnictwo VADEMECUM, druk: Drukarnia Skleniarz, 240 s., [8] s. tabl., [1] k. mapa luz. : il. ; 23 cm. – (Biblioteka Stowarzyszenia “Kultura i Natura” ; t. 1)
Miejsce wydania: Kraków, Warszawa, 2001
Krzeszowice jako zakład lekarsko- zdrojowy wód siarczanych
Autor: Władysław Ściborowski
Wydawnictwo: Nakładem Zakładu Kąpielowego w Krzeszowicach, Druk “Czasu”
Miejsce wydania: Kraków, 1878
Santi Gucci- Florentino
Autor: Krystyna Sinko
Wydawnictwo: Związek Kół Historyków Sztuki Stud. Uniw. Rz. Pol.
Miejsce wydania: Kraków, 1933
Krzeszowice– Ośrodek wypoczynku na styku aglomeracji
Autor: Mikołaj M. Kornecki
Publikowany: Teka Komisji Urbanistyki i Architektury , R. 1985, t. XIX, s. 69–78
Uzdrowiska karpackie. Informator dla Kuracjuszy i Turystów
Autor: Zygmunt Kruczek, Agnieszka Weseli
Wydawnictwo: Krajowa Agencja Wydawnicza
Miejsce wydania: Kraków, 1987
Uzdrowisko w Krzeszowicach. Przekształcenia układu urbanistycznego (1860-1980) oraz współczesne możliwości rozwoju, część II
Autor: Mirosław Holewiński
Publikowany: Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, wyd. Oddział PAN w Krakowie. Komisja Urbanistyki i Architektury, Ossolineum, T. XVII, 1983, s. 89-98
Uzdrowisko Krzeszowice i okolice
Autor: Jan Zalitacz
Wydawnictwo: [s. n.], przygotowanie do druku : Fabiola Rybowicz, Dorota Zalitacz, Kraków: Drukarnia Narodowa, 181, [3] s. : il. kolor. ; 21 cm
Miejsce wydania:Chrzanów, 2006
Ziemia chrzanowska i Jaworzno. Monografia
Red.: Kazimierz Szwajca, układ graficzny i rysunki Włodzimierz Buczek
Wydawnictwo: Wojewódzki Ośrodek Informacji Turystycznej w Krakowie,
Wydawnictwo Artystyczno– Graficzne
Miejsce wydania: Kraków, 1967
Historia Krzeszowic. Okres międzywojenny
Autor: Łukasz Skalny
Wydawnictwo: Krzeszowice : [Urząd Miejski],
Wydawnictwo Kubajak, druk: Del`Art, 168 s. : il. ; 21 cm
Miejsce wydania: Krzeszowice, 2004
Osadnictwo i krajobraz od schyłku średniowiecza po współczesność
Red.: Zdzisław Noga
Wydawnictwo: Zarząd Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych
Miejsce wydania: Kraków, 1997
Kraków i okolice : przewodnik
Autor: Leszek Ludwikowski
Wydawnictwo: “ Sport i Turystyka” ; [oprac. kartogr. Henryka Całkowa, Janusz Szewczuk (mapa załącznik)]. – Wyd. 3 uzup. – 219, [1] s., [1] k. pl. kolor. ; 19 cm
Miejsce wydania: Warszawa, 1991
Katalog zabytków sztuki w Polsce : T. 1: Województwo Krakowskie, [1] Tekst, [2] Ilustracje
Red. : Jerzy Szablowski
Wydawnictwo: Państwowy Instytut Sztuki. Dział Inwentaryzacji Zabytków
Miejsce wydania: Warszawa, 1953
Powiat Chrzanowski w W. Ks. Krakowskiem : monografia historyczno- geograficzna
Autor: Stanisław Polaczek
Wydawnictwo: nakładem Wydziału Rady Powiatowej Chrzanowskiej, – wyd. 2 rozszerz. – Chrzanów: Rada Powiatowa Chrzanów, 307, [1] s. ; 30 cm
Miejsce wydania: Chrzanów, 1914
Wersja cyfrowa publikacji: Małopolska Biblioteka Cyfrowa
Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym, T. II
Autor: Michał Baliński, Tymoteusz Lipiński
Wydawnictwo: Nakładem i Drukiem S. Orgelbranda Synów
Miejsce wydania: Warszawa, 1885
adres: 32-065 Krzeszowice
gmina: Krzeszowice
powiat: krakowski
GPS: N: 50° 7' 35", E: 19° 37' 12"
gospodarz: brak
www: brak
e-mail: brak
telefon: brak
(najedź kursorem myszy na zdjęcie, aby uaktywnić strzałki nawigacyjne)