Pomiar czasu zajmował ludzkość od samego jej początku. Obserwując przyrodę, człowiek poszukiwał narzędzi, za pomocą których będzie mógł poznać i opisać otaczającą go rzeczywistość. Starożytni, by uchwycić upływ czasu, wykorzystywali słońce, wodę i ogień.

Pierwszymi przyrządami astronomicznymi, które pozwalały nieco precyzyjniej określać czas, były zegary słoneczne. Prototypem takich zegarów możemy nazwać przesuwający się w ciągu dnia cień rzucany przez stojącego człowieka. Były to jednak pomiary bardzo niedokładne.

Wykorzystując tę obserwację, zaczęto używać pionowo usytuowanego w ziemi gnomonu (rodzaj prętu lub kija), którego cień – rzucany na przestrzeń z podziałką – określał czas. W ten sposób powstawały pierwsze słoneczne czasomierze; nauka o nich to gnomonika.

Podczas kolejnej odsłony Dni Dziedzictwa, 23–24 maja, zapraszamy Państwa do miejsca, w którym pojęcie czasu nabiera szczególnego znaczenia, a mianowicie do Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie. To właśnie z zainteresowania astronomią i gnomoniką zrodziła się pasja i niezwykła kolekcja zegarów słonecznych rodziny Przypkowskich.

Początki obecnej ekspozycji astronomiczno-gnomonicznej sięgają 1895 roku. Feliks Przypkowski, z zawodu lekarz, z zamiłowania astronom, gromadził zabytkowe instrumenty astronomiczne, zegary, książki. Równocześnie wnikliwie studiował literaturę z tego zakresu, sam skonstruował ponad pięćdziesiąt modeli zegarów słonecznych.

W 1925 roku pasją Feliksa zaraził się syn Tadeusz. Uważał on, że „zegar słoneczny jest ze wszystkich zegarów najbardziej związany z wszechświatem, gdyż przez cień rzucany wskazówką – gnomonem – wiąże się bezpośrednio z tym olbrzymim zegarem, jakim jest nasz układ słoneczny i ruch Ziemi wokół Słońca”. Tadeusz Przypkowski nie tylko znacznie rozbudował rodzinną kolekcję, ale obliczał i nakreślał zegary słoneczne, m.in. na kościele Mariackim w Krakowie, na Zamku Królewskim i przed Pałacem Kultury i Nauki w Warszawie, a także na budynku obserwatorium astronomicznego w Greenwich.

Wielką pasją kilku już pokoleń Przypkowskich, o której należy przypomnieć, jest także fotografia. Czas zatrzymany na kliszach, w przypadku Feliksa i Tadeusza, czy na cyfrowym nośniku, w przypadku wnuka Piotra Macieja, stanowi niezwykle bogaty zapis historyczny.

Przybywając do Jędrzejowa, będą mogli Państwo nie tylko obejrzeć jedną z najbogatszych kolekcji zegarów słonecznych na świecie, ale także w sposób doświadczalny poznać możliwości gnomoniki. A będzie to możliwe za sprawą wizyty w zrekonstruowanym niedawno Ogrodzie Czasu, w którym znajduje się aż jedenaście słonecznych czasomierzy. Wśród nich znajdują się zarówno te zabytkowe jak i te wykonane przez uznanego gnomonika Marka Szymochę.

MUZEUM IM. PRZYPKOWSKICH W JĘDRZEJOWIE, fot. J. Nowostawska-Gyalókay (MIK, 2014) CC BY SA 3.0