Klasztor i kościół oo. Bernardynów w Krakowie

Bernardyni należą do jednej z gałęzi zakonu franciszkańskiego – Braci Mniejszych Obserwantów – powstałej w XV wieku. W Krakowie, dla odróżnienia od innych franciszkanów, odłam ten zaczęto nazywać potocznie bernardynami od imienia św. Bernardyna ze Sieny, wielkiego włoskiego kaznodziei i reformatora zakonu franciszkanów. Później nazwa ta przyjęła się we wszystkich klasztorach tej gałęzi na ziemiach polskich. 

Obserwa to nic innego niż przestrzeganie reguły św. Franciszka i ciągłe się do niej odnoszenie – do czego z zapałem przekonywał św. Bernardyn. Propagował też, funkcjonujący od czasów pierwszych chrześcijan, kult imienia Jezus, jako mającego niezwykłą moc. Znakiem tego kultu uczynił specjalne tablice, które pokazywał tłumom wiernych przychodzących na jego kazania. Widniał na nich napis „IHS”, czyli skrócona grecka forma imienia „Jezus”. Odtąd takie tablice, często fantazyjnie dekorowane, zaczęły się pojawiać jako detal architektoniczny w kościołach, na domach, szatach czy naczyniach liturgicznych. Trygram IHS rozpowszechniali w kolejnych latach również jezuici.

W 1453 roku współbrat i przyjaciel św. Bernardyna, Jan Kapistran, przybył do Krakowa na zaproszenie króla Kazimierza Jagiellończyka i biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego. Postać charyzmatycznego zakonnika opowiadającego o życiu i dokonaniach św. Bernardyna zjednała mu wielu wielbicieli i wkrótce na przedmieściu Stradom, u stóp Wawelu, na gruntach przekazanych przez wojewodę sandomierskiego Jana, brata kardynała Oleśnickiego, zaczęto wznosić pierwszy klasztor obserwancki na ziemiach polskich, właśnie dla uczniów Jana Kapistrana. Początkowo były to zabudowania drewniane, lecz już w kolejnym roku, kiedy i król podarował bernardynom przyległe tereny, zaczęto zmieniać je na murowane. Prace trwały długo, bo jeszcze po 1500 roku, także ze względu na pożar, który dotknął Stradom w 1473 roku. W XVI wieku zresztą parokrotnie zabudowania klasztorne niszczyły albo pożary, albo wylewy Wisły. 

Pierwotny gotycki kościół był jednonawowy z wieżą nakrytą hełmem. Wnętrze wypełniały malowidła bernardyńskiego malarza Franciszka z Sieradza, a ołtarz główny był dziełem innego brata, Franciszka z Węgier, i prawdopodobnie przedstawiał Madonnę Apokaliptyczną (dziś w kościele Bernardynów w Alwerni) ze św. św. Franciszkiem i Bernardynem po bokach. Z tamtego okresu zachowały się u krakowskich bernardynów późnogotyckie rzeźby: św. Anny Samotrzeć, głowa św. Jana Chrzciciela na misie oraz rzeźba Chrystusa Frasobliwego.

W latach 1645–1647 kościół wyremontowano i rozbudowano klasztor. Wkrótce jednak, bo już w 1655 roku, najazd szwedzki i taktyczne spalenie przedmieść przez wojska Stefana Czarneckiego doprowadziły do całkowitego zniszczenia konwentu. Projekt wzniesienia nowego kościoła i klasztoru powierzono architektowi królewskiemu, Krzysztofowi Mieroszewskiemu, budowniczemu między innymi fortyfikacji Krakowa i klasztoru Paulinów na Jasnej Górze. W latach 1659–1680 pod Wawelem stanęły nowe budowle w stylu barokowym z fundacji Zofii Ługowskiej i Stanisława Witowskiego. 

Większość wyposażenia kościoła zaprojektowano jeszcze w XVII wieku, w następnych stuleciach dodawano kolejne elementy wystroju. Szczególną uwagę zdaje się przyciągać Taniec śmierci, obraz znajdujący się w kaplicy św. Anny (po lewej stronie od prezbiterium), przypisywany bernardyńskiemu malarzowi Franciszkowi Lekszyckiemu. Widzimy na nim pośrodku krąg kobiet tańczących ze szkieletami, którym przygrywają grajkowie. Obok autor namalował sceny z Adamem i Ewą w Raju, Piekło oraz Ukrzyżowanie. Wokół środkowej sceny wiruje w tańcu czternastu reprezentantów różnych stanów połączonych w pary ze szkieletami. Całość wieńczy wierszowana inskrypcja.

Na terenie klasztoru już od czasów jego fundacji istnieje archiwum, w którym zgromadzono wiele cennych dla polskiej prowincji bernardynów dokumentów, oraz biblioteka ze zbiorem cennych inkunabułów, iluminowanych rękopisów i ksiąg liturgicznych. Do klasztoru przylega też uroczy ogród, pierwotnie kwaterowy włoski. Dziś rosną tu głównie drzewa owocowe, w tym kasztany jadalne, ale też derenie oraz pachnące ciepłolubne zioła.