Cerkiew pw. św. Jakuba Młodszego w Powroźniku

Najstarsze wzmianki o Powroźniku pochodzą z XIV w. Nazwa wsi odnosi się prawdopodobnie do zajęcia, którym mogli zajmować się jej mieszkańcy – uprawy konopi potrzebnej do wyrobu powrozów. Po 1565 r. kiedy to dokonano ponownej lokacji wsi na prawie wołoskim miejscowość zamieszkiwali osadnicy pochodzenia ruskiego (od XIX w. nazywani Łemkami). Ci ostatni podjęli inicjatywę wzniesienia świątyni, którą konsekrowano 5 października 1600 r. 18 czerwca 1607 r. ukończono prace nad dekoracją malarską wnętrza sanktuarium – najświętszego miejsca cerkwi, czyli przestrzeni, w której odprawiana jest ofiara eucharystyczna. Tradycyjnie nie jest ona dostępna dla wiernych, od których oddziela ją ikonostas.

Najstarszym zachowanym elementem wyposażenia cerkwi jest dzwon z 1615 r. Natomiast najstarsze ikony pochodzą dopiero z lat 20. XVII w. Są to: Sąd Ostateczny – datowany (1623) i sygnowany (Paweł Radymski), sylwetowe Ukrzyżowanie oraz Święty Jakub Brat Pański. W dokumencie z 1879 r. pojawia się zapis o tym, iż cerkiew w Powroźniku została zbudowana w 1643 r. Najnowsze opracowania interpretują ten zapis jako informację o przebudowie cerkwi, do której w tym czasie dobudowano prawdopodobnie górną kaplicę. Zapewne ok. poł. XVII w. oddzielono nawę od sanktuarium ikonostasem. Do dziś podziwiać możemy pochodzące z niego ikony Hodegetrii i Pantokratora, skrzydło drzwi namiestnych z przedstawieniem Arcykapłana Aarona oraz Mandylion i Trójcę Świętą. W 1637 r. erygowano parafię unicką. W latach 1743-1744 ufundowano nowy, zachowany do dziś wielostrefowy ikonostas. W 1780 r. przeprowadzony został remont świątyni (m.in. dobudowano wieżę). W latach 1813-1814 miało miejsce decydujące dla dzisiejszego kształtu świątyni wydarzenie. Zbudowano nowe sanktuarium, a stare dostawiono przy jego północnej ścianie, przeznaczając je na zakrystię. W tym czasie ze względu na zagrożenie powodziowe przesunięto cały kościół na teren wyżej położony (o ok. 150 m). W latach 1945-1947 Łemkowie zamieszkujący Powroźnik zostali wysiedleni, a w 1951 r. przy dawnej cerkwi erygowano parafię rzymskokatolicką. W latach 90. XX w. przeprowadzono szereg zabiegów konserwatorskich mających na celu przywrócenie pierwotnej formy przemalowanych i zniszczonych ikon i malowideł ściennych. Wówczas, żeby dostosować wnętrze do potrzeb liturgii rzymskokatolickiej, ikonostas został podzielony: rząd Deesis i rząd proroków pozostawiono na pierwotnym miejscu (nad przejściem z nawy do prezbiterium), natomiast pozostałe ikony przesunięto pod wschodnią jego ścianę.

Cerkiew w Powroźniku jest klasyczną cerkwią łemkowską. Reprezentuje typ północno-zachodni, którego przykłady znaleźć można na terenie Polski (zach. i środkowy obszar osadnictwa łemkowskiego) oraz Słowacji (przy granicy z Polską): drewniana, obita i pokryta gontem, o konstrukcji zrębowej z słupowo-ramową wieżą. Cerkiew jest orientowana, o układzie trójdzielnym: składa się z prezbiterium założonego na planie nieregularnego prostokąta, czworobocznej szerszej od pozostałych części nawy oraz założonego na planie kwadratu babińca, nad którym znajduje się czworoboczna pochylona ku środkowi izbicowa wieża. Do prezbiterium od strony północnej przylega trójbocznie zamknięta zakrystia (dawne sanktuarium), a do babińca od strony zachodniej przedsionek. W prezbiterium dwa okna (od strony północnej i wschodniej), w zakrystii również dwa okna (od strony północnej i południowej), w nawie trzy okna (od strony południowej). Prezbiterium nakryte stropem płaskim z fasetą, zakrystia o pozornym sklepieniu kolebkowym, nad nawą uskokowe sklepienie namiotowe, babiniec nakryty stropem płaskim. Nad prezbiterium i zakrystią dachy kalenicowe, nad nawą i wieżą namiotowe. Trójdzielność cerkwi zaakcentowana została w bryle budynku poprzez umieszczenie nad prezbiterium, nawą i babińcem makowic (baniastych hełmów) zwieńczonych krzyżami.

Autor: Karolina Pachla-Wojciechowska, Małopolski Instytut Kultury w Krakowie (2011)