Osada młyńska w Roztoce-Brzezinach
Roztoka-Brzeziny to wieś położona na Pogórzu Rożnowskim, w dolinie rzeki Dunajec. W źródłach pisanych nazwa wsi Rostok pojawia się po raz pierwszy w 1409 roku. W owym czasie należała ona do rodziny Rożenów herbu Gryf. Później, tak jak pobliski Rożnów, zakupił ją Zawisza Czarny, a w kolejnych latach przechodziła z rąk do rąk kolejnych właścicieli.
Nazwa „roztoka” oznacza dolinę, wąwóz lub jar wyżłobiony przez potok. W 2010 roku Roztoka połączyła się administracyjnie z miejscowością Brzeziny i od tego momentu obie wsie funkcjonują pod wspólną nazwą.
Najcenniejszym zabytkiem wsi jest osada młyńska należąca od początków swego istnienia do rodziny Winiarskich. W okolice Rożnowa rodzina przybyła spod Wieliczki w okresie powstania listopadowego. Drewnianą zagrodę młyńską, na którą składa się dom, stajnia, stodoła, młyn i tartak, wybudował Józef Winiarski (1902–1987) pod koniec lat 20. XX wieku. Ziemię pod budowę uzyskał w wyniku zamiany z przyrodnim bratem. Wspólnie z żoną Katarzyną dokupił także hektar przyległości od miejscowego kowala Franciszka Grzyba. Ponad trzy hektary ziemi położonej w dolinie potoku Kąty (zwanego obecnie Roztoczanką), zbierającego wody z Roztoki, dawało doskonałe warunki do budowy zagrody i młyna wodnego. Funkcjonował on do lat 60. XX wieku, kiedy to w wyniku elektryfikacji wsi nastąpiła jego przebudowa – z wodnego na elektryczny młyn gospodarczy. Wtedy też doszło do zasypania pobliskich dwóch stawów, których nurt napędzał młyńskie koło, a woda do nich doprowadzana była młynówką z potoku Kąty. Elektryczny młyn działał w tym miejscu przez około 20 lat, jednak po śmierci Józefa Winiarskiego osada zaczęła popadać w ruinę, a z czasem w zapomnienie. Dopiero wnuk Józefa, Michał Winiarski, z pomocą ojca Juliana (syna Józefa) postanowił przywrócić to miejsce światu.
Obecny właściciel i opiekun osady młyńskiej od ponad dziesięciu lat z wielką starannością prowadzi gruntowny remont zabudowań, mechanizmów i sprzętów znajdujących się w osadzie. Tworzy tu Muzeum Młynarstwa, Techniki i Rzemiosła Wiejskiego im. Józefa Winiarskiego, w którym nie tylko poznaje się lokalną historię, ale także czynnie zgłębia się tajniki ginącego już zawodu młynarza. Żmudny proces przywracania i zachowania tradycji młynarskiej, kultury wiejskiej i rodzinnej historii, wymaga nieustannych prac i nakładów finansowych, dlatego miejsce to nadal podlega przekształceniom.
Sercem osady jest trzykondygnacyjny drewniany młyn wyposażony w ponad stutrzydziestoletni unikatowy mlewnik, a także w eksponaty związane z tradycyjnym młynarstwem – łopatki, ćwierci (komplet miarek do określenia wagi), pałki młynarskie, olejaki, sita czy przetaki. Tradycyjny układ młyna, składającego się z piwnicy z maszynownią, części głównej z mlewnikiem i piętra z odsiewaczem oraz system górnej pędni, podczas pracy młyna pozwala zaobserwować cały złożony proces wytwarzania mąki.
W domu młynarza zgromadzono rodzinne pamiątki, dokumenty, fotografie, literaturę poświęconą młynarstwu oraz przedmioty, które składały się kiedyś na wyposażenie wiejskiej chaty. Znajduje się tam także czynny piec chlebowy, który wykorzystywany jest w trakcie organizowanych tam warsztatów do wypieku pieczywa z różnego rodzaju tradycyjnie mielonych zbóż w oparciu o lokalne receptury. Istotnym wątkiem wyeksponowanym w domu jest historia osady i jej mieszkańców podczas II wojny światowej. Z uwagi na wojskowe doświadczenie Józefa Winiarskiego oraz naturalne położenie zagrody na uboczu, osada stała się jednym z ważniejszych punktów ruchu oporu w rejonie Rożnowa. Działalność Józefa pseudonim „Szary” oraz jego żony Katarzyny pseudonim „Brzezina” na stałe zapisała się we wspomnieniach roztoczan i w lokalnej historii.
Ważnym miejscem dla zachowania lokalnej tradycji i kultury jest stodoła, w której można zobaczyć sprzęty wykorzystywane we młynie i gospodarstwie wiejskim. Zmiana funkcji dawnej stodoły, przeznaczonej do magazynowania plonów rolnych, umożliwiła powstanie miejsca spotkań, wymiany doświadczeń oraz kultywowania dawnych zwyczajów regionu.
Osada młyńska to jedna z nielicznych tradycyjnych zagród na Pogórzu Rożnowskim, która w autentyczny sposób zachowała swój układ i wyposażona jest w oryginalne obiekty i urządzenia techniczne. Jej niewątpliwym walorem jest także malownicze położenie i otaczający budynki naturalny ogród, z przepływającym obok potokiem Roztoczanką.