Muzeum Jana Wnęka i kościół w Odporyszowie
Odporyszów położony jest na niewielkiej wyżynie, kilkadziesiąt kilometrów na północny zachód od Tarnowa. Początki dziejów tej miejscowości sięgają średniowiecza. Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z 1385 roku, a parafia wymieniana jest w dokumentach w XV stuleciu. Istniał tutaj wówczas drewniany kościół pw. św. Małgorzaty, z otaczanym szczególną czcią obrazem Matki Boskiej. Kiedy na przełomie XVII i XVIII wieku wznoszono murowaną świątynię, wizerunek Matki Boskiej przeniesiono do nowego kościoła.
Słynący łaskami obraz sprawił, że Odporyszów stał się celem pielgrzymek i miejscem uroczystych odpustów. Jednak losy parafii i świątyni nie były łatwe. Kościół, od początku XVII wieku filialny parafii w pobliskim Żabnie, był często zaniedbywany. Kiedy w 1849 roku probostwo w Żabnie objął ks. Stanisław Morgenstern, w odporyszowskiej świątyni nie było nawet ornatów i kielichów. Za sprawą energicznego proboszcza odżył kult Matki Boskiej Odporyszowskiej, wyremontowano i wyposażono świątynię w potrzebne sprzęty, odnowiono mur przykościelny, a także podwyższono dzwonnicę. Po powrocie z pielgrzymki do Ziemi Świętej i Rzymu, którą ks. Morgenstern odbył na początku lat 50., duchowny postanowił wzbogacić odporyszowski kościół na wzór widzianych miejsc pielgrzymkowych. Do udziału w konkursie na wykonanie rzeźb zgłosił się Jan Wnęk.
Ten rzeźbiarz samouk z pomocą kilku innych cieśli wykonał blisko 300 rzeźb do zaplanowanego przez ks. Morgensterna zespołu 52 kaplic. Przedstawiały one sceny z życia Chrystusa i Matki Bożej; wśród nich były kaplice ze stacjami Drogi Krzyżowej i Tajemnicami Różańcowymi. Także na przykościelnym murze znajdowały się płaskorzeźbione przedstawienia wezwań Litanii do Matki Bożej. Oprócz rzeźbienia miał Jan Wnęk jeszcze jedną pasję: marzył o tym, by latać… Od małego obserwował zachowanie latających stworzeń, sporządzał rysunki skrzydeł. Z latarenki dzwonnicy odporyszowskiego kościoła o różnej porze dnia i przy różnej temperaturze zrzucał dmuchawce i klonowe „noski”, sprawdzając: opadają czy wzlatują? Podpatrywał też bociany – nerwowo bijące skrzydłami, gdy startowały z ziemi, ale bezszelestnie szybujące, gdy już wzbiły się w powietrze. Te obserwacje mogły go doprowadzić do odkrycia ciepłych wznoszących prądów, tzw. kominów. To dzięki nim bociany szybują, dzięki nim mógł również unosić się Wnęk, mogą i współcześni szybownicy.
Pierwszą machinę latającą, nazwaną przez siebie „lotami”, skonstruował w 1865 roku. Skrzydła składały z się jesionowych listewek obciągniętych płótnem. Zestaw linek i popręgów umożliwiał zamocowanie konstrukcji na ciele i sterowanie nią – jak wspominał zięć Wnęka, Józef Żołądź: „Miał na sobie popręgi, a na nogach strzemiona. Jak wyprostował nogi, to te lota zgięły się jak u ptaka”. Pierwszego (udanego!) lotu dokonał latem tego samego roku, startując z Górek Siedmiu Źródełek w stronę rzeki Żabnicy. Swój pierwszy lot z dzwonnicy kościoła w Odporyszowie, 10 czerwca 1866 roku, podczas odpustu na Zielone Świątki, Jan Wnęk ofiarował Matce Boskiej. Na 25 lat przed Ottonem Lilienthalem, który przeszedł do historii jako pierwszy lotnik, „Ikar znad Dunajca” przeleciał 2 km i szczęśliwie wylądował. Zarówno debiut, jak i wszystkie kolejne loty na przestrzeni trzech lat Jan Wnęk wykonał za zgodą ks. Morgensterna. Najdłuższy lot miał ponoć wynosić aż 3 km. Ten ostatni, 16 maja 1869 roku, skończył się po 1350 metrach tragicznym upadkiem. Po niecałych dwóch miesiącach ciężko ranny lotnik zmarł.
Nie zachowały się żadne zapiski na temat jego dokonań ani szkice latającej machiny. Nieznane jest nawet miejsce pochówku Wnęka. Opowieść o genialnym chłopskim lotniku zawdzięczamy etnografowi Tadeuszowi Sewerynowi, który w czasie swoich badań terenowych na Powiślu Dąbrowskim w 1932 roku natrafił na żyjących świadków lotów Wnęka, w tym jego zięcia Józefa Żołędzia i ks. Antoniego Ślezaka, wikariusza, późniejszego proboszcza parafii w Odporyszowie.
Rzeźby autorstwa Wnęka, jak i jego podniebne dokonania, również pozostawały w zapomnieniu przez wiele lat. Dopiero w 1978 roku kustosz odporyszowskiego sanktuarium, ks. Henryk Chojnacki, umieścił je w wieży, chroniąc je tym samym przed zniszczeniem i kradzieżą. Jego idea stworzenia muzeum rzeźb Jana Wnęka doczekała się realizacji w 1991 roku. Obok kościoła w Odporyszowie wzniesiono niewielki budynek, w którym znajdują się zachowane rzeźby Jana Wnęka. Część rzeźb posiada również Muzeum Etnograficzne w Krakowie oraz Muzeum Diecezjalne w Tarnowie.
Rzeźbione dzieła Wnęka można także zobaczyć w kaplicy św. Małgorzaty, na niewielkim wzgórzu na zachód od kościoła. Na tym miejscu wznosił się pierwszy kościół parafialny w Odporyszowie, noszący wezwanie św. Małgorzaty. Również po zachodniej stronie kościoła, w niewielkim akacjowym lasku, znajduje się sześć kapliczek i krzyż, tworzące zespół Siedmiu Boleści Maryi. W murowanych kapliczkach, nakrytych wysokimi, dwuspadowymi daszkami, umieszczone są płaskorzeźbione i polichromowane sceny ilustrujące pełne boleści momenty z życia Maryi (m.in. ucieczka do Egiptu, spotkanie z Jezusem w czasie Drogi Krzyżowej, zdjęcie ciała Chrystusa z krzyża). Krzyż i Pieta prawdopodobnie również są dziełem Jana Wnęka.
Odporyszowską świątynią i Muzeum Jana Wnęka opiekują się Księża Misjonarze ze zgromadzenia św. Wincentego à Paulo. Zostali oni tutaj sprowadzeni w 1905 roku i dzięki nim w 1927 roku została reaktywowana samodzielna parafia w Odporyszowie.
Odwiedzając Muzeum Jana Wnęka, warto wejść do kościoła. Ta barokowa świątynia ma niezwykle bogate i barwne wnętrze. W interesującym, architektonicznym ołtarzu głównym znajduje się słynący łaskami XVII-wieczny wizerunek Matki Boskiej ze św. Wojciechem i św. Stanisławem. W ścianę prezbiterium wmurowana jest tablica epitafijna ks. Morgensterna, od którego zaczęła się historia Jana Wnęka.
