Ceramika w Łysej Górze (k. Tarnowa)

325 metrów kwadratowych bajecznie kolorowej mozaiki złożonej z płyt ceramicznych w krakowskim Kinie Kijów, patery i wazony do ikebany z charakterystycznymi barwnymi zaciekami, których ceny co roku biją kolejne rekordy na aukcjach internetowych, około 12 tysięcy kafelków ręcznie zdobionych ludowymi, zwierzęcymi motywami na zlecenie warszawskiej Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej (MDM) czy wreszcie niezliczona ilość okraszonych ceramiczną dekoracją lokalnych przystanków autobusowych i elewacji domów w okolicach Tarnowa… Wszystko to miało swój początek w Łysej Górze, małej wiosce w pobliżu Dębna, która w okresie PRL-u zasłynęła jako „wieś modelowa” i jeden z czołowych producentów ceramiki.

Autorami sukcesu Łysej Góry byli Franciszek Mleczko (1905–1990) i Bolesław Książek (1911–1994). Ten pierwszy, działacz ludowy, nauczyciel i poseł na Sejm, po powrocie do rodzinnej wsi w 1947 roku założył Spółdzielnię Wyrobów Ceramicznych „Kamionka” oraz Szkołę Rzemiosł Artystycznych (od 1964 roku Technikum Ceramiczne). Równolegle, jeszcze w latach 40., doprowadził do elektryfikacji wsi i wybudowania gruntowej drogi dojazdowej. Z czasem powstało przedszkole, szkoła podstawowa, ośrodek zdrowia, straż pożarna, a nawet kino, biblioteka i amfiteatr. Ten drugi, uznany i zdolny ceramik, przyjechał do Łysej Góry w 1951 roku na zaproszenie Franciszka Mleczki, który szukał nowych pomysłów na rozwój działalności spółdzielni. „Kamionka” początkowo działała jako spółdzielnia wielobranżowa – produkowano proste wyroby ceramiczne i doniczki. Od 1950 roku opiekę nad zakładem sprawowała Cepelia. Przyjazd Książka zaowocował wprowadzeniem tzw. ceramiki artystyczno-ludowej, a z czasem coraz śmielszymi eksperymentami.

Po przyjeździe do Łysej Góry i objęcia stanowiska kierownika techniczno-artystycznego (które piastował do odejścia ze spółdzielni w 1971 roku) Bolesław Książek wraz z rodziną zamieszkał w pierwszym budynku „Kamionki”, powstałym na przełomie lat 40. i 50. (mieszkał tu również wówczas i Franciszek Mleczko z rodziną). Początkowo to tu odbywała się produkcja. Po oddaniu do użytku w 1959 roku nowego, znacznie większego budynku, zaopatrzonego w piece opalane gazem, a z czasem i nowocześniejsze piece tunelowe, pierwotna siedziba spółdzielni zaczęła pełnić funkcje administracyjno-biurowe. Mieściły się tu również sala widowiskowa, wzorcownia i sklepik. Frontowy ryzalit i klatka schodowa ozdobione mozaiką złożoną z płyt ceramicznych oraz naczyń pochodzących z „Kamionki”, a także boczna fasada z kompozycją płyt ceramicznych z 1962 roku stała się „żywą reklamą” i dumą zakładu. W 1968 roku i nowy budynek zyskał wielkopowierzchniową dekorację złożoną z łysogórskich płyt okładzinowych. Autorem obu tych kompozycji był Bolesław Książek.

W 1952 roku „Kamionka” przyjęła karkołomne zamówienie od Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej (MDM) na wykonanie w krótkim terminie około 12 tysięcy płytek ceramicznych, które miały ozdobić stołeczne bary i lokale usługowe. Projektowaniem i nadzorem nad wypałem zajął się Bolesław Książek. Koguciki, rybki, krowy, jelonki i inne inspirowane ludowym wzornictwem motywy wyszły spod palców zdolnych uczennic łysogórskiej szkoły. Każdy z kafelków był ręcznie zdobiony za pomocą tzw. rożka, czyli gumowej gruszki. Egzemplarze, które nie przeszły kontroli jakościowej, stały się dekoracją klatki schodowej szkoły, zwanej za sprawą monumentalnego gmachu „łysogórskim Wawelem”. Dziś dają wyobrażenie o designie lat 50. (oryginalne kafelki, które trafiły do Warszawy, nie przetrwały próby czasu).

Brawurowo wykonane zlecenie przyniosło rozgłos Łysej Górze i Bolesławowi Książkowi. Do „Kamionki” zjechała Polska Kronika Filmowa, z czasem zaczęli przyjeżdżać artyści i projektanci. Powstawały coraz bardziej awangardowe projekty, mocno odbiegające wzornictwem i techniką wykonania od siermiężnych donic produkowanych z końcem lat 40. Prawdziwie przełomowa okazała się wystawa z 1960 roku w Pałacu Pod Blachą w Warszawie pt. Ceramiczny eksperyment, prezentująca wyprodukowane w „Kamionce” ceramiczne płyty okładzinowe. Autorami wielkoformatowych kompozycji byli dwaj warszawscy plastycy – Krzysztof Hanisz oraz Zbigniew Madejski, oraz Bolesław Książek. Eksperyment łysogórski spotkał się z ogromnym zainteresowaniem środowiska architektów. Wkrótce ceramiczne płyty zaczęły zdobić elewacje w całej Polsce i poza jej granicami. Zamówienia dochodziły do 6 tysięcy metrów kwadratowych rocznie.

Wraz z odejściem Bolesława Książka na emeryturę w 1971 roku zaprzestano produkcji wielkoformatowej ceramiki. Kierownictwo artystyczne przejął Krzysztof Sacha – ceramik, absolwent rzeźby i rodowity łysogórzanin. Zmiana ustrojowa, likwidacja Cepelii oraz zalew tanich produktów z Chin przesądził o końcu „Kamionki”. W ślad za zakończeniem produkcji przyszła decyzja o zamknięciu szkoły, która przez dziesiątki lat kształciła pracujące w Łysej Górze ceramiczki i ceramików. Dziś w budynku dawnego Technikum Ceramicznego mieści się Środowiskowy Dom Samopomocy i Powiatowy Zakład Aktywności Zawodowej. Obie te instytucje inspirują się ceramicznym dziedzictwem wsi w swojej działalności. Materialne ślady w przestrzeni awangardowej i barwnej przeszłości Łysej Góry, m.in. w postaci zachowanych na elewacjach dawnej Kamionki kompozycji Bolesława Książka, z roku na rok niszczeją. Dzięki staraniom Stowarzyszeniu Przyjaciół Ziemi Łysogórskiej „Krakus”, wśród których znajduje się wiele byłych pracowniczek i pracowników „Kamionki”, w 2016 roku otwarto wystawę Skarby Łysej Góry. Zgromadzone przez mieszkańców pamiątki ze spółdzielni oraz produkowaną tam ceramikę zaaranżowała Natalia Kopytko – urodzona  w Łysej Górze artystka, a także wnuczka Antoniego Kopytko, jednego z założycieli spółdzielni. W zbiorach znajduje się wiele cennych przedmiotów projektu Bolesława Książka, Krzysztofa Sachy oraz Nadziei Kowalów.