Gdy około 1230 roku Ludysław herbu Ośmioróg zakładał Lusławice (najprawdopodobniej on i najprawdopodobniej w tym roku), nie przeszłoby mu przez myśl, że kiedyś powstanie tu jedna z największych w Polsce kolekcji dendrologicznych… Zanim do tego doszło, historia co najmniej dwa razy usłyszała o tej małej wsi w malowniczej dolinie Dunajca.

Arboretum w Lusławicach, fragment labiryntu, fot. K. Schubert, 2022. MIK, CC BY SA 4.0

W XVI wieku Lusławice stały się prężnym ośrodkiem braci polskich, zwanych arianami lub też – jako że odrzucali dogmat Trójcy Świętej – antytrynitarzami. Głosili radykalne na owe czasy poglądy społeczne, m.in. pacyfizm, na znak którego nosili drewniane szable. W 1598 roku w Lusławicach, będących wówczas własnością Abrahama Błońskiego, osiadł pochodzący z Włoch ariański myśliciel Faust Socyn. Uciekając z Krakowa przed prześladowaniami, ciężko pobity przez katolickich studentów, w Lusławicach znalazł swoje refugium i miejsce pracy. Miał nauczać w powstałej tu około 1570 roku akademii ariańskiej oraz drukować swoje pisma w „księgotłoku” (drukarni), która ponoć znajdowała się na małej wysepce zwanej Wenecją, na środku dworskiego stawu. Faust Socyn zmarł w Lusławicach 3 marca 1604 roku. Pół wieku później ówczesny właściciel lusławickich dóbr – Achacy Taszycki – przeszedł na katolicyzm i zakończył działalność arian na swoich włościach. O tym rozdziale w historii Lusławic przypomina dziś dworski lamus, powstały najpewniej w drugiej połowie XVI wieku jako ariański zbór, oraz symboliczne mauzoleum Fausta Socyna wystawione w ogrodzie w 1933 roku według projektu Adolfa Szyszko-Bohusza.

O Lusławicach ponownie zrobiło się głośno (i widno) w latach 20. XX wieku. Cieszący dziś oczy dwór uwiecznił na swoich obrazach Jacek Malczewski (m.in. Dwór w Lusławicach z 1922 roku czy Już łan zżęty, obraz niedatowany). Artysta przyjeżdżał tu od 1919 roku w odwiedziny do swoich sióstr – Heleny Karczewskiej i Bronisławy Malczewskiej, które wydzierżawiły część dworu od rodziny Vayhingerów (właścicieli majątku od 1907 roku). W pobliskich Charzewicach mieszkała zaś córka Malczewskiego – Julia Meysnerowa. Po odejściu z Akademii Sztuk Pięknych w 1921 roku artysta coraz częściej bywał w Lusławicach, by w końcu osiąść u swoich sióstr na dłużej (1923–1926). Założył tu szkółkę malarską dla szczególnie uzdolnionych dzieci wiejskich, a sam dwór w Lusławicach – klasycystyczny budynek z początku XIX wieku, murowany, parterowy, dwutraktowy, z czterokolumnowym portykiem, zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem od frontu, stał się na jego obrazach archetypem polskiego dworu.

Lusławicki zespół dworsko-parkowy po II wojnie światowej pozostał w rękach rodziny Vayhingerów. Pomimo wpisu posiadłości na listę zabytków w 1948 roku dwór mocno podupadł. W wydzierżawionych pomieszczeniach mieściła się izba porodowa, a później ochronka. W 1975 roku lusławicki dwór wraz z otaczającym go starodrzewem zakupił kompozytor Krzysztof Penderecki. Podobnie jak Socyn i Malczewski przed nim, tu znalazł swoje refugium, przestrzeń do pracy twórczej i realizacji wieloletniej pasji botanicznej. Po dokupieniu ziemi, Krzysztof Penderecki przystąpił do tworzenia arboretum.  Na blisko 16 hektarach ręka kompozytora zestawiła ze sobą blisko 2000 gatunków drzew i krzewów: od rodzimych klonów, po okazałe tulipanowce i cypryśniki błotne z luizjańskich bagien. Część okazów artysta zwoził sukcesywnie przez wiele lat ze swoich licznych podróży. Równolegle powstawał księgozbiór botaniczny, zdeponowany w lusławickim dworze. Nieoczywistym akcentem w arboretum są labirynty… Jeden złożony z 15 tysięcy grabów i zbudowany według planu wyrytego na kamieniu znalezionym w ruinach trzynastowiecznej kaplicy w Genainville we Francji, na którego plan kompozytor natrafił w książce poświęconej labiryntom. Drugi, mniejszy, skomponowany według włoskiej sztuki ogrodowej. Nigdzie indziej w Małopolsce muzyka i przyroda nie splatają się ze sobą tak silnie. Pośród drzew artysta komponował swoje ostatnie utwory, na marginesach partytur notował pomysły nowych nasadzeń.

Lusławicką kompozycję wieńczy ostatni akord – otwarte w 2013 roku Europejskie Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego. Instytucja prezentuje dorobek twórczy kompozytora oraz kształci kolejne pokolenia muzyków.