Budynek nr 5 na Wawelu

Budynek numer pięć, stojący niemal w centrum zabudowań wawelskich, często bywa nazywany dawnymi kuchniami królewskimi. I rzeczywiście, w tym miejscu w czasach nowożytnych stały budynki pełniące funkcję kuchni, wozowni królewskich, a także mieszkanie podrzędczego. Zniknęły, gdy po trzecim rozbiorze Polski Austriacy zajęli Wawel i zaplanowali włączenie go do projektu Twierdzy Kraków. Oznaczało to dostosowanie zabudowań wzgórza wawelskiego do potrzeb wojska austriackiego. W ramach tego zadania wyburzono budynki zamku dolnego, czyli tzw. miasteczko wawelskie, w tym m.in. kościoły gotyckie św. Michała i św. Jerzego, basztę panieńską, psałterię. Plac, który powstał wskutek wyburzeń, służył do ćwiczeń wojskowych oraz defilad. Budynek wozowni rozbudowano o drugie piętro, kuchnie natomiast, po szeregu wyburzeń i przeróbek, zostały przekształcone w lazaret i budynek administracyjny, zwany Stall-Zubau. Był to dwupiętrowy, tynkowany budynek, wybudowany prawdopodobnie wg projektu Feliksa Księżarskiego w stylu romantycznego historyzmu.

Kiedy po latach starań o odzyskanie Wawelu w 1905 roku przeszedł on na własność Królestwa Galicji i Lodomerii, rozpoczął się długi proces konserwacji i restauracji zrujnowanego zabytku. Prace rozpoczęły się od gruntownej inwentaryzacji Zamku autorstwa Tomasza Prylińskiego. Ustalono, że stanem historycznym, który będzie stanowił odnośnik w pracach restauracyjnych, będzie siedemnastowieczny wygląd zamku. 

Gruntowne prace restauracyjne kontynuował na stanowisku Kierownika Odnowy Zamku Królewskiego Zygmunt Hendel. Jego główne działania skupiły się na wzmocnieniu konstrukcji dachu oraz przywróceniu krużgankom dziedzica arkadowego ich dawnej renesansowej formy i oczyszczenia ich z austriackich obmurowań. Zespół budynków stojący w miejscu obecnej „piątki” ze względu na zły stan zachowania stanowił zaplecze – pomieszczenia magazynowe. Stall-Zubau pozostał budynkiem administracyjnym, gdzie mieściły się biura komitetu odnowy Wawelu i mieszkania kierowników odbudowy. Niemniej już w tej pierwszej fazie przywracanie świetności Wawelowi prowadzono tam prace archeologiczne, które doprowadziły do odkrycia jednego z najcenniejszych zabytków: fragmentów pochodzącej z pierwszej ćwierci XI wieku świątyni śś. Feliksa i Adaukta (nazywanej też świątynią Najświętszej Marii Panny). Zygmunt Hendel jednak nie zdawał sobie sprawy z wagi swojego odkrycia. Całościowe opracowanie i zinterpretowanie miejsce to zawdzięcza kolejnemu kierownikowi odnowy wzgórza wawelskiego, Adolfowi Szyszko-Bohuszowi. W ramach prowadzonych robót nie tylko kontynuował rozpoczęte w tym miejscu przez Zygmunta Hendla prace archeologiczne, ale udostępnił je publiczności w 1918 roku. Elewacja lazaretu, mieszcząca bezcenna znaleziska, została odnowiona od strony dziedzińca arkadowego, zyskując zaprojektowane przez Szyszko-Bohusza kamienne obramienia okien i portal wejściowy do budynku. 

Gdy w 1939 roku Zamek Królewski został zajęty przez Niemców, rozpoczął się kolejny trudny czas wawelskiej historii. Kraków, uznawany przez okupanta za miasto od zarania niemieckie, miał pełnić funkcję stolicy Generalnego Gubernatorstwa. Szóstego września wojsko niemieckie zajęło Wawel, który stał się siedzibą generalnego gubernatora Hansa Franka. Największa rewolucja w aspekcie przebudowy czekała właśnie zespół budynków stojących w miejscu dzisiejszej „piątki”. Ta część wzgórza, jeszcze nie w pełni zbadana, nie do końca określona jeśli chodzi o jej ostateczny kształt, miała stać się kancelarią Generalnego Gubernatora. Adolf Szyszko-Bohusz, który pozostał na Wawelu zdegradowany do funkcji rysownika w firmie architektonicznej Koetgena i Horstmanna, otrzymał zadanie wykonania projektu nowej odsłony budynku numer pięć. Pierwszy projekt powstał w maju 1940 roku. Przez następne miesiące powstawały kolejne wersje przebudowy ciągle zmienianych propozycji Szyszko-Bohusza. Ostatecznie pod koniec 1940 roku rozpoczęto budowę kancelarii. To największa ingerencja, jaka miała miejsce na wzgórzu w czasie II wojny światowej. Reszcie czasem bardzo destrukcyjnych pomysłów udało się zapobiec dzięki aktywnej i czujnej działalności Adolfa Szyszko-Bohusza. Rozpoczęte pod koniec 1940 roku w miejscu dawnych kuchni królewskich prace budowlane trwały do 1944 roku. W całym założeniu przebudowy udało się ochronić najcenniejsze relikty zabytków średniowiecznych – świątynię śś. Feliksa i Adaukta.

Po wojnie, mimo stygmatu dziedzictwa niechcianego, budynek numer pięć przetrwał jako wawelskie dziedzictwo III Rzeszy w niezmienionym stanie zarówno okres PRL, jak i kilkanaście późniejszych lat. W 1975 roku została otwarta wystawa Wawel Zaginiony w podziemiach budynku numer pięć. Jej centralną część stanowią zarówno relikty świątyni śś. Feliksa i Adaukta, jak i zabudowań kuchni królewskich i wozowni.

W latach 2006–2009 zdecydowano o przebudowie budynku numer pięć, polegającej na usunięciu części charakterystycznych elementów zdobiących fasadę budynku. W ramach przebudowy zlikwidowano długie kamienne loggie oraz balkonik wychodzący na dziedziniec zewnętrzny.